Ekran Okuyucular Raporu

Ekran okuyucular raporu

1. Ekran okuyucu nedir?

Ekran okuyucu, bilgisayar, akıllı telefon, tablet gibi cihazların ekranındaki bilgileri sese dönüştürerek görme engelli kullanıcılara okuyan ve belirli klavye kısayolları ve parmak hareketleri gibi etkileşim yöntemleri geliştirerek görme engelli bir kullanıcının bu cihazları erişilebilir bir şekilde kullanmalarını sağlayan uygulamalardır.

Bu raporda, ekran okuyucular ve gelişim süreçleri, bilgisayarlar ve bilgisayar işletim sistemleri ve ekran okuyucuları, mobil işletim sistemleri ve ekran okuyucuları ve erişilebilirlik çözümleri tartışılacaktır.

1.1. Bilgisayarlar öncesi TTS ve ekran okuyucu çalışmaları

Ekran okuyucuların gelişiminden bahsederken, sentezleyicilerden bahsetmek bir zorunluluktur. Sentezleyici, ya da diğer bir adıyla metinden sese yazılımlar, ekran okuyucu tarafından gönderilen yazıların sese çevirlmesini sağlayan yazılımlardır. Ekran okuyucu, metinden sese teknolojisi olmadığında, fonksiyonsuz kalacaktır. O nedenle, her ekran okuyucu, ekrandaki öğeleri görme engelli kullanıcıya aktarmak için, sentezleyicileri veya metinden sese teknolojilerini kullanır. Bu şekilde, metin sese dönüştürülür ve görme engelliye sesli olarak okunur. Ekran okuyucu olmadan bir sentezleyici yeterli olmayacağı gibi, metinden sese teknolojisi olmadan da bir ekran okuyucu işlevini yerine getiremez.

Ekran okuyucuların gelişiminden önce, metinden sese teknolojilerinin gelişiminden kısaca bahsetmek yerinde olacaktır.
İlk metni sese çeviren veya ses üretebildiği söylenen cihaz, 1939 yılında Homer Dudley tarafından Bell Laboratuvarlarında Amerika Birleşik Devletlerinde üretilmiştir. Voder adı verilen bu cihazın geliştirilmesindeki amaç, yüksek telefon Bandwith trafiğini sesleri sıkıştırarak azaltmayı amaçlamaktaydı. Voder dokunma algılayan hassas tuşlar ve elektrik üreten bileşenleri kontrol etmeyi mümkün kılan ayakla kontrol edilen bir pedal vasıtasıyla kullanılan cihazın ses kalitesi kötü olmakla beraber, konuşmanın da elektronik bir cihazla üretilebildiğini gösteren ilk cihazlardan birisi olması dolayısıyla önemli bir icattır.
Voder cihazından sonraki yıllarda, yapay ses üretme çalışmaları devam etti ve Voder gelişmesini yine ABD'li Walter Lawrence tarafından 1953 yılında geliştirilen PAT (Parametric Artificial Talker), (Parametrik yapay konuşucu( adlı bir sentezleyici takip etti. 1958 yılında, George Rosen of M.I.T., ilk sözcükleri birleştirebilen sentezleyici cihaz the DAVOO'yu ( (Dyamic Analog of the Vocal Tract). ( geliştirdi. (Klatt, 1987).
Ancak, bu sentezleyiciler günümüzdeki sentezleyicilerle karşılaştırıldığında oyuncak sayılırlardı. İlk İngilizce tam metinden sese sistemi, 1968 yılında bir Japon geliştirici olan Noriko Umeda tarafından Electrotechnical Laboratuvarlarında Japonya'da geliştirildi. (Klatt, 1987.)
1979 yılında M.I.T.'te geliştirilen MITalk metinden sese sistemini, Dennis Klatt tarafından geliştirilen Klattalk system takip etti. Bu son iki metinden sese sistemi, bugün de kullanılan bir çok metinden sese sisteminin temelini oluşturmaktadır. Üretilen ilk metinden sese sistemlerinin geliştirilmesindeki amaç görme engelli bireyler olmasa da, zamanla doğrudan görme engellilere hitap eden ürünler de görülür oldu. IBM Research tarafından 1960'larda geliştirilen konuşan daktilo, 1975 yılında geliştirilen kabartma yazıcı ve 1976 yılında geliştirilen Kurzweil okuma makinesi bunlara örnek olarak gösterilebilir.
Kalıp ve şekil tanıma teknolojisiyle ilgilenen bir üretici olan Ray Kurzweil, ilgi alanından da ilham alarak ilk omni-font optical character recognition (OCR), (Çok fontlu görsel karakter tanıma) teknolojisini geliştirdi.
Anlatıldığına göre, Ray Kurzweil bir OCR sorunu çözmeye çalışırken, Uçakta yanında oturan görme engelli biriyle tanışır. Görme engelli yolcu Kurzweil'e çeşitli basılı belgelere erişmek istediğinden ve sorunlarından bahseder. Bunun üzerine Kurzweil, kitapları tarayabilmek için düz başlıklı bir tarayıcı, bir de metnin görme engelliye seslendirilmesi için tam metinden sese imkanı sunan bir sentezleyici gerektiğini anlar ve uzun çalışmaları sonucu hem tarayıcıyı, hem de sentezleyiciyi geliştirir. Ancak Kurzweil cihazı, bireysel kullanım için çok pahalıdır ve kişisel kullanımdan çok kütüphaneler, okullar vb kurumlar tarafından görme engelli bireylere hizmet vermek için kullanılmaya başlanır. (Leventhal, 2004.)

1.2. Ekran okuyucular ve gelişim süreçleri

1.2.1. DOS sisteminde çalışan ekran okuyucular

1980'lerde kişisel bilgisayarlar hayatımıza girdiğinde, görme engelli kullanıcılar için ekran okuyucular da birer birer geliştirilmeye başlandı. Bu tarihten sonra, geliştiriciler kısmen de olsa görme engelli tüketicileri de düşünmeye başladılar.
1981 yılında ortaya çıkan ve İBM tarafından üretilen ilk DOS işletim sistemli bilgisayardan 7 yıl sonra 1988 tarihinde, DOS için ilk ekran okuyucu geliştirildi. Bu ekran okuyucu, 80X25 ekrandaki öğeleri sesli olarak okuyor, görme engelli bireye bilgisayar kullanabilme olanağını sağlıyordu. Hafızada depolanan ASCİİ kodları toplanıp metni sese dönüştüren bir cihaza aktarıyor, cihaz vasıtasıyla metin sese dönüştürülüyordu. O dönemlerde ses kartı teknolojisi henüz geliştirilmediğinden, metinden sese sistemi bir harici cihaz vasıtasıyla kullanılabiliyordu.

Bilgisayarlar ve ekran okuyucuları, görme engelliler için yeni iş olanakları da sağlamıştı. Kuzey Amerika Milli körler federasyonu, (National federation of the blind [NFB]) tarafından o dönemlerde hazırlanan raporlara göre, görme engelliler DOS işletim sistemli bir bilgisayar ve ekran okuyucu vasıtasıyla, sipariş alma, metin girişi, müşteri hizmetleri ve muhasebecilik gibi bir çok işi yapabilir hale gelmişlerdi. Bu sayede, görme engelliler de artık diğer insanlarla yazılı dünyada eşit haklara sahip olmaya yaklaşmışlardı.

1.2.2. Grafik arayüz dönemi:

DOS sistemi ve ekran okuyucularla, görme engelli kullanıcılar bilgisayarların sağladığı birçok olanaktan istifade etmekteydiler. DOS sisteminde, metinden sese sistemi karakter tabanlı tanımaya dayanmaktaydı. Ancak 1980'lerin sonları ve 1990'ların başlarında adapte edilmeye çalışılan grafiksel sistem, birçok sorunu da beraberinde getiriyordu. İkonlar ve grafiksel sunumları temel alan grafik arayüz sistemi, gören kullanıcılar için büyük bir gelişme olarak kabul edilse de, görme engelli kullanıcılar için ciddi sorunlar barındıran bir sistem olarak karşımıza çıkıyordu. DOS sistemindeki 256 ASCİİ karakterlerin sese dönüştürülmesi ne kadar kolaysa, semboller ve grafiklerden oluşan pixel tabanlı yeni sistemin de sese dönüştürülmesi o kadar güçtü. (Gabias, 2005.)
Teknik gerektirmeyen işlerde çalışan binlerce görme engelli, işlerini yapabilmek için bilgisayara gereksinim duymaktaydı ve bir çok görme engelli kullanıcı hala karakter tabanlı DOS işletim sistemini tercih etmekle beraber, DOS'tan Windows işletim sistemine geçebilmek için, bu grafiksel arayüz sorununa bir çözüm bulunmasını beklemekteydi. Fakat piyasa şartlarının firmaları yeni sisteme geçmeye zorlaması an meselesiydi ve böyle bir durumla karşılaşıldığında, birçok görme engelli işini kaybetmekle karşı karşıya kalacaktı. Pizza siparişi alan görme engelli çalışanlardan tıbbi transkripsiyon yapan görme engellilere kadar, binlerce insan aniden işsiz kalacaktı. (Gabias, 2005.)
Görme engellilerin Windows işletim sistemini erişimi yavaş bir gelişim izledi. Ancak, DOS örneğinde olduğu gibi, sonunda bu da sağlandı.Windows için ilk ekran okuyucu, 1992 yılında geliştirildi. Windows 1985 yılında piyasaya çıkmıştı. Bu 7 yıllık gecikme, bir çok görme engellinin erişilebilirliğe öncelik vermemesi dolayısıyla Microsoft'u ağır eleştiri bombardumanına tutmasına neden oldu. 1992 yılında, Syntha-Voice Computers şirketi, Windows 3.1 için SlimWare Window Bridge for Windows 3.1 adlı ekran okuyucuyu çıkarırken, İBM de, Screen ReaderTM/2 adlı yazılımı kullanıma sundu.
Karşılaşılan en büyük sorun, bir bilgisayarda aynı anda birden fazla ekran okuyucu çalıştırılamaması ve Windows işletim sisteminin kendisiydi. Windows işletim sisteminde, arayüz kontrol nesneleri metinsel olarak ortaya çıkartılamadığından, ekran okuyucu geliştiricileri her durum için farklı senaryolar üretmek zorunda kalıyorlardı. Ancak her yeni güncellemede arayüz ve grafikler değiştirilebilme ihtimaliyle karşı karşıya olduğundan, güncelleme sonucu bu çözümler çalışmaz olabiliyordu. Haliyle, kalıcı çözümler bulunması gerekiyordu.

1.2.3. Engelli hakları aktivizmi ve ekran okuyucu gelişimine etkileri

Bu gelişmelerin yaşandığı esnada, bir çok görme engelli bireysel olarak veya oluşturulan organizasyon ve kurumlar vasıtasıyla engelli hakları aktivizmini başlattılar ve şirketlerin erişilebilirliğe bir çözüm bulmamaları durumunda, gerektiğinde yasal olarak haklarını arama yoluna gittiler.
Engellilik Milli konsülü (the National Council on Disability) ve Massachusetts ve Missouri gibi eyaletlerde engelliler yararına oluşturulan eyalet komisyonları Microsoft'u Windows95 erişilebilirliğini geliştirmediği takdirde, bu eyaletlerde Windows işletim sisteminin satılmaması için yasal yollara başvuracaklarını ileri sürdüler. (Schroeder, 2000.) Engelli teknolojileri o tarihte yasaların garantisi altında olmasa da, iki eyaletten gelen satış ve taahüt işlemlerinin durdurulması tehditi, Microsoft'un bu yönde bazı adımlar atmasını hızlandırdı.
Microsoft görme engelli toplumunun çözümlenemeyen ihtiyaç ve taleplerini karşılamak istediğini belirtti ve erişilebilirlik üzerine çalışan bir ekip oluşturdu.
1993 yılında, Microsoft'un yeni erişilebilirlik çalışmaları direktörü Greg Lowney, NFB üyelerine hitaben bilgisayar bilimleri konulu konuşmasında, Microsoft'un Windows ile görme engelli toplumu kendine düşman etmekten başka bir şey yapmadığını ifade etti. Bir çok insanın Microsoft'tan görme engellilerin kullanamayacağını düşünmeden grafiksel arayüzlü bir sistem geliştirmesi nedeniyle nefret ettiğini veya korktuğunu belirterek, sonucun bir çok insan için yıkıcı olduğunu söyledi. (Schroeder, 2000.)

Görme engelli toplumu ve bazı eyalet ajanslarının baskıları sonucu, Microsoft yeni Windows güncellemelerini daha erişilebilir geliştirme yolunda bazı adımlar attı. 1997 yılında, kullanıcı arayüzü kontrol nesnelerini yardımcı teknolojilerin daha rahat erişmesi için açıklayan Microsoft Active Accessibility (MSAA) (Microsoft aktif erişilebilirlik) yazılımını çıkardı.
İşletim sistemi ve uygulamalara daha rahat erişim olanağı veren MSAA ile, ekran okuyucu geliştiricileri ortak bir platformda çalışabilir hale geldiler.
Microsoft ve Apple gibi firmaların yaptığı çalışmaların yanında, bazı girişimciler, işletim sistemlerinden bağımsız ekran okuyucu cihazlar geliştirdiler. Stanford üniversitesine bağlı Archimedes System tarafından geliştirilen the Total Access (Genele erişim) cihazı, bunlara örnek olarak gösterilebilir. Bu sistem dahili bir programla çalışmak yerine, ekran sinyallerinin video olarak cihaza aktarılması ile ekran nesnelerinin deşifre edilmesine dayalıydı. Bu sistemin amacı, harici bir cihazla ekran bilgilerini elde edip, Microsoft ve Apple gibi firmaların kontrolünü minimuma indirmekti. (Archimedes Hawaii, 2005.)

İzleyen yıllarda, özel girişimciler tarafından Windows işletim sistemi altında çalışan farklı ekran okuyucular üretildi. Bu ekran okuyucularla ilgili detaylı bilgiyi, ilgili bölümde bulabilirsiniz. Bu ekran okuyuculardan, en çok kullanılan dördüyle ilgili özet bilgi verilecektir.

1.3. Türkiye'deki erişilebilirlik çalışmaları, görme
engellilere yönelik geliştirilen uygulamalar

Yukarıda anlatılanlar dünyada görme engelli bilişim teknolojileriyle ilgili gelişmelerdi. Ülkemizde de, bu süreçte yukarıdakilerle karşılaştırıldığında ufak tefek gelişmeler yaşandı. Her ne kadar Türkiye'de ekran okuyucu yazılım geliştirilme yoluna gidilmediyse de, bilgisayarların görme engelliler tarafından kullanılabileceğinin anlaşılması üzerine birkaç çalışma ortaya çıktı. DOS işletim sistemi kullanıldığı dönemlerde Türkçe TTS motoru bulunmamakla beraber, grafik arayüz ve Windows dönemine gelindiğinde Türkçe konuşan bilgisayarlar hayal edildi, bu yolda bazı adımlar atıldı. Türkiye'deki çalışmalar, mevcut İngilizce ekran okuyuculara yama oluşturmak veya metinden sese TTS motoru geliştirerek Türkçe olan ekran metinlerinin Türkçe olarak seslendirilmesi sağlanmaya çalışıldı. Bu çalışmalardan, birkaçını inceleyelim:

1.3.1. Netokur GVZ
Sestek firması tarafından 2001 yılından itibaren geliştirilmeye başlanan Netokur, bir TTS yani metinden sese sentezleyici motorudur. İlk çıktığında Berna, Levent ve Ersin adlı 3 Türkçe sesi içerirken, GVZ firmasıyla yapılan birleşme sonucu GVZ Netokur adını almış ve GVZ Gül ve Sinan sesleri de eklenmiştir. GVZ Netokur, bir ekran okuyucu program olmadığından, bilgisayar kullanımını sağlayacak bir uygulama değildir. GVZ Netokur, JAWS, NVDA veya Window Eyes gibi ekran okuyucu programlarla entegre çalışıp ekran metnini Türkçe olarak seslendirebilir. Gerçek insan sesine yakın kaliteli sesler içermesi, birçok kullanıcı tarafından tercih edilme sebebidir.

1.3.2. Konuşan Defter
Adından da anlaşılacağı üzere, bu program ne bir ekran okuyucudur, ne de bir TTS ses motorudur.
Konuşan Defter, görme engellilerin okuma ve yazma konusunda karşılaştıkları
güçlüklerin çözümüne yardımcı olabilmek amacıyla hazırlanmış bir editör programdır. Bu program aracılığıyla, görmeyen kullanıcı Windows ortamında yazı yazabilir, yazdıklarını dinleyebilir, kaydedebilir, kağıda bastırabilir
Program 90'lı yılların sonlarında Windows 98 ile kullanılmak için tasarlanmıştır. Kendinden seslendirmeli bir editör uygulamadan oluşan Konuşan Defter, sadece yazı yazma ve yazılan metni sesli dinlemek için geliştirilmiş bir uygulamadır. Dahili TTS uygulaması, yalnızca kendi editör uygulamasında kullanılabilmektedir.

1.3.3. Spiker
Görme engelli bir yazılımcı olan Hasan Özdemir tarafından geliştirilen Spiker, bir TTS motoru olarak tasarlanmıştır. İlk olarak Halaskar (Kurtarıcı) adıyla geliştirilen program, 2004 yılından sonra Spiker adını almıştır. robotsu mekanik bir ses motoruna sahip olsa da, akıcı, vurgu ve tonlamalar kullanarak metni okuyan Spiker, birçok kullanıcı tarafından tercih edilmiş, hala da bazı kullanıcıların vazgeçilmezleri arasındadır. Spiker bir ekran okuyucu olmadığından, GVZ Netokur gibi diğer ekran okuyucularla çalışabilmektedir. Dongle veya şifreli olarak satılan Spiker, 2006 yılı ve sonrasında geliştirilmemiştir.

1.3.4. Diğer Türkçe TTS ses motoru uygulamaları
Yukarıda sayılan ülkemizde üretilen Türkçe ses motoru uygulamalarının yanında, dünyaca meşhur TTS üreticileri tarafından üretilen Türkçe ses motoru uygulamalar da mevcuttur. Bunların en bilinenlerini, şu şekilde listeleyebiliriz:
1. ESpeak: Açık kaynak bir TTS olan ESpeak, Türkçe'yi de desteklemektedir. Aşırı robotsu, mekanik bir ses olsa da, hafif, seri ve kolay elde edilebilir bir sentezleyici olduğundan, zorumluluk anlarında tercih edilen bir TTS olarak bilinmektedir. Windows ve Android üzerinde yaygın olarak kullanılmaktadır.
2. Acapela sesleri: Belçika tabanlı bir ses teknolojileri firması olan Acapela tarafından üretilen SAPİ4 ve SAPİ5 sesleri arasında, Türkçe sesler de bulunmaktadır. Bu seslerin en önemli ve kalitelisi, İpek sesi olmakla beraber, Barış ve Ceren adında 2 adet daha Türkçe TTS sentezleyici bulunmaktadır. Özellikle Barış, Nokia S60 Symbian telefonların ilk serilerinde Türkçe TTS olarak kullanılmış, daha sonra yerini İpek almıştır. İpek sesi, Symbian, Windows Mobile işletim sistemlerinde kullanılmış, günümüzde de Windows ve Android işletim sisteminde yaygın olarak kullanılmaktadır. Düzgün vurgulara ve kaliteli bir insan sesi tonuna sahip olan İpek sesi, tercih edilen seslerden birisidir.

3. Nuance sesleri: Dünyadaki görme engellilerin çoğunluğunun tercih ettiği Eloquence sesinin de üreticisi olan Nuance, bir çok dil için gelişmiş sentezleyici seçenekleri sunmaktadır. Türkçe sentezleyici olarak RealSpeak sesleri arasında Aylin sesini sunan Nuance, sonradan RealSpeak seslerini yeni Vocalizer motoruyla değiştirmiştir. Özellikle Nokia S60 Symbian cihazlarda görme engelli kullanıcıların vazgeçilmez tercihi olan Aylin sesi, iOS7.0 sürümüne kadar Apple cihazlarının da kullanmakta olduğu sesti. Şu anda hala bilgisayarlar ve Android sisteminde kullanılabilen Aylin, Vocalizer serisiyle yerini Yelda ve Cem seslerine bırakmıştır. Vocalizer sesinin en meşhur sesi, hiç şüphesiz Yelda sesidir. Apple'ın dijital assistanı Siri'nin de konuşmacısı olan Yelda, Siri ile tüm Türkiye'de tanınmıştır. Şu anda iOS işletim sisteminde varsayılan Türkçe sentezleyici olan Yelda sesi, bilgisayarlar ve Android işletim sisteminde en çok tercih edilen seslerden birisidir. Yelda kadar tercih edilmese de, Cem sesi de Nuance Vocalizer seslerindendir ve kaliteli ir sestir. Bugün Windows ve Android sistemlerinde kullanılmaya devam edilmektedir.

Bu seslerin yanında, Loquendo tarafından geliştirilen Kerem ve Zeynep sesleri, İvona tarafından geliştirilen Filiz sesi de bulunmaktadır. Loquendo sesleri bireysel kullanımlar için tasarlanmamıştır. O nedenle, belki de hiç kullanılmayan Türkçe sentezleyicilerdir.
İvona Filiz sesi ise, pek tercih edilmemekle beraber Windows üzerinde kullanılabilmektedir. Aynı zamanda, Bazı sesli kitap uygulamalarıyla iOs sisteminde, bir sentezleyici olarak da Android'de kullanılabilmektedir.
Android işletim sisteminde ayrıca, Samsung tarafından geliştirilen Samsung TTS Leyla sesi ve Google TTS Türkçe sesleri de Türkçe sentezleyici olarak kullanılan sentezleyiciler arasındadır. Bu sesler Windows ile kullanılamamaktadır.

1.4. Windows ekran okuyucuları ve gelişim süreçleri

Yukarıda detaylarıyla anlatılan Windows altında çalışabilen ekran okuyucu çalışmalarının yanında, bazı özel girişimciler tarafından üretilen popüler ekran okuyucular da vardır. Windows işletim sisteminde çalışmak üzere çok sayıda ekran okuyucu çalışması olmakla beraber, biz bu raporda sadece en önemli dört tanesinden bahsedeceğiz.

1.4.1. JAWS for Windows. (Job Access With Speech) Freedom Scientific.

JAWS (Job Access With Speech), (Sesli iş erişimi), günümüzde Windows işletim sistemi kullanan görme engellilerin büyük bir çoğunluğu tarafından tercih edilen ekran okuyucudur. Günümüzde Freedom Scientific
http://www.freedomscientific.com
firması tarafından geliştirilmekte olan JAWS, ilk kez 1989 yılında eski bir motor siklet yarışçısı olan Ted Henter tarafından geliştirilmeye başlandı.
Henter, 1978 yılında bir otomobil kazası sonucu görmesini kaybetmiştir. 1985 yılında, Bill Joyce'un da verdiği $180,000 destekle, St. Petersburg, Florida'da
Henter-Joyce firmasını kurdu. Bill Joyce, 1990 yılında şirketteki hisselerinin tamamını Ted Henter'a satarak ayrıldı. Nisan 2000'de, Henter-Joyce, Blazie Engineering, ve Arkenstone, Inc. firmaları birleşerek Freedom Scientific firmasını oluşturdular.
JAWS başlangıçta DOS altında çalışan bir ekran okuyucu olarak geliştirildi. JAWS da diğer DOS ekran okuyucuları gibi, metni sese çeviren bir sistemle çalışmaktaydı. Ancak JAWS ekran okuyucusunu diğerlerinden farklı kılan, popüler Lotus 1-2-3 uygulamalarında olduğu gibi menüleri sıralaması ve kullanıcıların Macro oluşturarak işletim sistemi arayüzünü özelleştirmelerini ve bir çok uygulamayı daha rahat kullanmalarını olanaklı hale getirmesiydi.
Ted Henter Ve Rex Skipper orijinal JAWS kodlarını 1980'lerden başlayarak yazdılar ve 1990 yılına gelindiğinde JAWS2.0 sürümü piyasaya sürüldü. Bu sürümün çıkmasından sonra Skipper firmadan ayrıldı ve yerine görevi devam ettirmesi için Charles Oppermann ile anlaşıldı. Oppermann ve Henter sürekli çalışarak irili ufaklı birçok eklemeler ve değişiklikler yaptılar ve sık sık güncelleme yayınladılar. DOS için JAWS, Freedom Scientific firması tarafından ücretsiz olarak sunulmaktadır.(Trace Research & Development Center. University of Wisconsin. 2007.)
Microsoft Windows işletim sisteminin gittikçe popülerlik kazandığı 1992 yılında, Oppermann JAWS programını Windows için yazmaya başladı. JAWS geliştirilirken, orijinal Windows arayüzüne müdahale edilmeden, kullanıcının ekstra modifikasyona ihtiyaç duymadan kullanması ve Macro sistemine devam edilmesi amaçlanıyordu.
JAWS for Windows (JFW) Beta ve test sürümleri, 1993 ve 1994 yıllarında tanıtıldı. Oppermann'ın Microsoft'ta çalışmaya başlaması üzerine, yazılımcı Glen Gordon programın geliştirilmesini devraldı. Ocak 1995 yılında, JFW1.0 yayınlandı. Thatcher et al. (2006)
Şu anda en son JAWS sürümü 16.0 ve JAWS her sene bir ana güncelleme ve aralarda da düzeltmeleri içeren ilave güncellemeler almakta.
JAWS, ülkemizde Freedom Scientific distribütörü olan Braille Teknik firması tarafından Türkçeleştirilip satılmaktadır. Programın fiyatı $1075 civarındadır ve bir çok kullanıcı programı almaya güç yetirememektedir.

1.4.2. NVDA (Non-Visual Desktop Access) görsel olmayan masaüstü erişimi (NV-Access)

NVDA (Non-Visual Desktop Access) JAWS for Windows gibi Windows işletim sistemi altında çalışan bir ekran okuyucudur. JAWS programının aksine, NVDA ücretsiz ve açık kaynak kodlu bir ekran okuyucudur. Ekran okuyucu ve yardımcı teknoloji fiyatlarının çok fazla olduğunu düşünen Michael Curran, 2006 yılında bir ekran okuyucu yazmaya başlar. Programı Python programlama dilinde yazar. Programı NVDA (Non-Visual Desktop) (Görsel olmayan masaüstü erişimi) olarak adlandıran Curran, uygulamanın 0.5 sürümünü 2006 yılında çıkarır.
Curran, James Teh ile birlikte NVDA programının devamlılığını desteklemek maksadıyla, NV-Access'i kurar. NVDA, Windows2000 sürümünden başlayarak sonraki tüm Windows sürümlerinde çalışmaktadır. 2007 ve 2008 yıllarında yapılan güncellemelerle, gelişmiş Web desteği, daha fazla program desteği, Braille ekran desteği ve bir çok dil desteği kazanır.
2009 ve 2010 yıllarında, NVDA 64 bit sistem desteği ve daha fazla program desteğine kavuştu. 2012 yılında, NVDA Windows8 işletim sistemini destekliyordu ve gelişmiş eklentilerle, program birçok özelliğe kavuşmuştu.
Windows8 desteğiyle birlikte, ekran okuyucular arasında ilk olarak, NVDA dokunmatik ekran desteğine sahip oldu. 2014 yılı itibariyle, NVDA hemen hemen tüm Windows menüleri ve Microsoft Office ailesi programlarını desteklemekteydi.
NVDA varsayılan dahili sentezleyici olarak yine açık kaynak bir sentezleyici olan ve birçok dil desteği bulunan Espeak sentezleyicisiyle gelmektedir. Bununla birlikte, NVDA SAPİ sentezleyicilerini de desteklemektedir. NVDA 0.6P sürümünden itibaren de, kabartma ekran desteğine sahiptir.
Bunların yanında, NVDA Microsoft Office, Skype, Google Chrome, İnternet explorer, Mozilla Firefox, Libra Office, Open Office, Mozilla thunderbird ve daha birçok 3. parti uygulamayı de desteklemektedir.

1.4.3. Window eyes (Gw Micro)

Window Eyes ekran okuyucusu, GW Micro firması tarafından Windows işletim sistemi altında çalışmak için üretilmiş diğer bir ekran okuyucudur. İlk defa 1995 yılında çıkartılmaya başlanan ekran okuyucunun en son sürümü, 2015 yılında çıkmıştır ve sürüm numarası 9.2'dir.
Window EyesTürkçenin de dahil olduğu 15 dili desteklemektedir. JAWS ile omuz omuza bir gelişim süreci geçirmesine karşın, görmeyen kullanıcılar tarafından pek tercih edilmemiştir. Özellikle NVDA ücretsiz ve açık kaynak kodlu bir yazılım olarak piyasaya girdiğinde, Window Eyes daha az tercih edilmektedir.
Window Eyes Türkiye'de Beyid Bilişim LTD. tarafından Türkçeleştirilip satılmaktadır.

1.4.4. Hal Supernova (Dolphin Computers)

Hal ekran okuyucusu, Window Eyes gibi pek fazla tercih edilmeyen ekran okuyuculardan birisi. DOS için 1986 yılında Dolphin Computers tarafından geliştirilmeye başlanan Hal, 1996 yılında Windows95 için de yayınlandı. 1998 yılında, firma SuperNova adında yeni bir ekran okuyucu yayınladı ve Hal ekran okuyucusu SuperNova olarak ad değiştirdi.
Bu ekran okuyucu da, geliştirilme aşamasının başlarında, BrailleTeknik firması tarafından satılmaktaydı. Ancak JAWS, zamanla bu programın yerini almıştır.

Windows ekran okuyucuları arasında en çok tercih edilen 2 ekran okuyucu, JAWS ve NVDA'dir. NVDA haricindeki diğer 3 ekran okuyucu, dudak uçuklatacak fiyatlarla satılmaktadır.

1.5. Apple erişilebilirlik çalışmaları ve Mac ekran okuyucuları

1.5.1. Apple erişilebilirlik çalışmaları

Microsoft'un erişilebilirlik çalışma grubu oluşturmasından yıllar önce, Apple erişilebilirlik konusunda bazı adımlar atmıştı. Steve Jobs ve bazı girişimciler tarafından çıkartılan ilk Apple bilgisayarlarında, rahatlıkla anlaşılabilen ses sentezleyicileri bulunmaktaydı.
Apple, 1985 yılında (Worldwide disability solutions group) (WDSG) Küresel erişilebilirlik çözüm grubunu oluşturmuştu. Alan Brightman tarafından kurulan grup, 5 kişiden oluşmaktaydı ve erişilebilirlik alanında en yenilikçi girişimlerden birisi olarak kabul edilmekteydi. WDSG, yazılım ve donanımlarının erişilebilir olabilmesi için, tüm yardımcı teknoloji geliştiren birimlerle işbirliği içinde çalışmaktaydı. Bu nedenle, o dönemde Apple bilgisayarlar birçok insanın tercih sebebi olmuştu. (Clark, 2004.) Ancak sonraki senelerde piyasayla rekabet edemeyen Apple, milyonlarca dolar kaybedince, bazı önlemler almak durumunda kaldı ve WDSG 1998 yılında Steve Jobs tarafından dağıtıldı. (Tedeschi, 1998.)
Her ne kadar Apple bilgisayarlarında az görenler için büyütme ve metinden sese gibi bazı erişilebilirlik seçenekleri sunmaya devam ettiyse de, artık erişilebilirlik konusunda lider firma değildi. (Tedeschi, 1998.)
Fakat ekran okuyucu geliştiricileri için kötü olan, Apple işletim sisteminin ekran okuyucular tarafından nesnelerin algılanmasını destekleyen arka plan fonksiyonlarının bulunmaması sorunu büyük bir çıkmazdı.

1.5.2. MAC OSX ekran okuyucusu Voice Over:

Raporumuzun önceki bölümlerinde, Apple tarafından yapılan erişilebilirlik çalışmalarına deyinmiştik.
Voice Over, tüm Apple ürünlerinde karşımıza çıkan ekran okuyucunun adıdır. Ekran okuyucu, gerek Mac bilgisayarlarda, gerekse de iPhone, iPad, iPod gibi dokunmatik taşınabilir Apple cihazlarında bulunmaktadır. Dokunmatik ve akıllı telefon ekran okuyucularından ileride bahsedeceğimizden, burada sadece Mac bilgisayarlardaki Voice Over'dan bahsedilecektir.
Daha önce de belirtildiği üzere, Apple bilgisayarlarına 3. parti ekran okuyucu yazılım geliştirilmesinin önünü kapatmıştı. 2001 yılında, Apple basit erişilebilirlik fonksiyonlarını da kapsayan Mac OSX işletim sistemini yayınladı.
Sonraki yıllarda çıkan OSX 10.2 ve 10.3 sürümleri, yine benzeri erişilebilirlik fonksiyonları ve basit metinden sese seçenekleri içermekteydi.
2005 yılına gelindiğinde, Apple Voice Over ekran okuyucusunun bulunduğu OSX 10.4 güncellemesini yayınladı. Apple, ekran okuyucuyu, tüm Apple bilgisayar sistemlerine gömülü olarak sistemle birlikte sundu.
2006 yılında, Steve Jobs Apple'ın her yıl cihaz ve yazılım tanıtımları yapmak için düzenlediği Apple WWDC toplantısında, Voice Over ve yeni eklenen konuşma aralarında nefes alan yüksek kalite Alex sesinden bahsetti.
Ekim 2007 yılında, OSX 10.5 Leopard geliştirilmiş Voice Over desteği ve Alex sesiyle birlikte yayınlandı.
Ağustos 2009 yılında, Apple script desteği, hareket tabanlı dolaşım ve daha birçok değişikliği içeren Voice Over yazılımının da dahil olduğu OSX 10.6 Snow Leopard güncellemesini yayınladı.
Voice Over, tüm Apple bilgisayarlarda dahili olarak gelmektedir ve başkasının yardımına ihtiyaç olmadan, görme engelli kullanıcı Apple bilgisayarda ekran okuyucu ve erişilebilirlik seçeneklerini kendi kendine ayarlayabilmektedir. Voice Over, Nuance tarafından üretilen Vocalizer seslerini kullanmaktadır ve Apple harici TTS kullanımına ve geliştirilmesine izin vermemektedir. Kitap okuma uygulamaları gibi bazı programlar harici sentezleyiciler kullanabilse de, Voice Over bu sesleri kullanamamaktadır.

VoiceOver size sadece neler olup bittiğini söylemez, bir şeyler yapabilmenize yardımcı da olur. Size ekranda neler olduğunu söyler ve klavyenizi veya trackpad'inizi kullanarak bir menü öğesi seçme veya bir düğmeyi etkinleştirme gibi hareketlerin arasında gezinmenizi sağlar. VoiceOver, ekranınızı görmenize gerek kalmadan Mac'inizin tüm denetimini size verir; üstelik yerleşiktir.

Alex Sesi

Alex, Mac'in sesidir ve doğal bir şekilde konuşmak için gelişmiş teknolojiler kullanır. Birçok metin okuma sistemi metinleri cümle cümle analiz edip birleştirirken, OS X metni paragraf olarak analiz eder ve böylece bağlamı daha doğru bir şekilde çözümler. Bu, Alex'in insanların gerçek konuşmalarındaki nüansları yakalamasına yardımcı olur. O kadar doğaldır ki, uzun bölümler arasında soluklanma molası bile verir. Dolayısıyla Alex kitaplardaki, makalelerdeki ve haber yazılarındaki uzun bölümleri okuduğunda, söylenenleri daha kolay anlarsınız. Ve OS X Yosemite’de Alex, geliştirilmiş telaffuzu, iyileştirilmiş sözcük sentezi ve daha anlamlı tonlamalarıyla, daha akıcı ve insan sesine daha yakın bir konuşma deneyimi sunması için tümüyle yeniden tasarlandı.

Hareketler

VoiceOver'ı kontrol etmek için iOS'ta kullandığınız hareketlerin çoğunu kullanabilirsiniz. Parmağınızın altındaki öğenin açıklamasını duymak için trackpad'e dokunun, öğeleri sürekli duymak için kaydırın ve sonraki öğeye geçmek için hafifçe vurun. VoiceOver Trackpad Denetçisi'ni etkinleştirdiğinizde, trackpad'in yüzeyi geçerli pencereyi veya belgeyi temsil eder; böylece herhangi bir köşeye ya da kenara tek dokunuşla gidebilirsiniz. VoiceOver'ı hareketlerle kullanarak öğelerin ekrana nasıl yerleştiklerini net bir şekilde anlayabilirsiniz.

Rotor

VoiceOver'ın rotor adı verilen sanal bir kontrol özelliği bulunur. Rotor, trackpad üzerinde gerçek bir düğme çeviriyormuş gibi iki parmakla çevrilir; yeni hareketler öğrenmek zorunda kalmadan bir dizi denetime erişmenizi sağlar. Rotoru bir web sayfasında daha hızlı gezinmek veya bir belgede yazım ve dil bilgisi denetimi yapmak için gezinmek gibi işlemler için kullanabilirsiniz. Yazarken, “sözcük” veya “karakter” gibi ayarları duymak için rotoru çevirin. Ardından metninizde sözcüğe veya karaktere göre nasıl gezinmek istediğinizi seçmek için trackpad'e hafifçe vurun. Web sayfalarında aynı kolaylıkla gezinin. Rotor; “başlıklar”, “bağlantılar” ve “resimler” gibi sık kullanılan öğeleri listeler ve sadece bu öğeye gitmenizi sağlar. Rotor öğelerini bir dizi seçenekle özelleştirebilirsiniz.

Braille

VoiceOver, yenilenebilir Braille ekranları için tak ve oynat desteği sağlayan ilk ekran okuyucudur. Bir ekranı bağlayıp eşzamanladığınızda, VoiceOver açıklaması Braille ekranında sunulur. OS X'te 50’nin üzerinde USB ve kablosuz Braille ekranı için yazılım sürücüsü bulunur. Bu sayede Braille ekranları kutudan çıkar çıkmaz çalışır.

Braille Paneli

Öğretmenler, ebeveynler veya iş arkadaşları gibi görebilen kullanıcıların Braille kullanıcılarıyla birlikte çalışmasına yardımcı olmak için, VoiceOver'da ekran üzerinde bir Braille paneli bulunur. Bu panel VoiceOver tarafından seslendirilen açıklamaların hem Braille hem de düz metin versiyonlarını gösterir; böylece gören kullanıcılar da takip edebilir.

Braille Ekranı Yansıtma

VoiceOver aynı anda birden fazla Braille ekranını destekleyen tek ekran okuyucusudur. Braille ekranı yansıtma adı verilen bir özellik, tek bir Mac'te aynı anda 32 ayrı Braille ekranına bağlanmanızı sağlar. Böylece bir toplantıda veya derste, görebilen kullanıcıların ekranlarını yansıtmasına benzer bir şekilde, aynı anda birden fazla Braille kullanıcısına sunum yapabilirsiniz. Hem duyma hem de görme engeli olan kullanıcılar aynı bilgisayarı paylaşabilirler. Braille kullanan öğrenciler, öğretmenlerinin sunumunu takip edebilirler.

Uygulamalar

VoiceOver benzersizdir, çünkü yalnızca bir ekran okuyucusu değildir. OS X ile derinlemesine entegre edilmiştir. Bu sayede geliştiriciler, uygulamalarını Apple tarafından sağlanan erişilebilirlik arabirimlerinden yararlanacak şekilde güncelleyebilir ve uygulamalar anında VoiceOver ile çalışmaya başlayabilir.

Uluslararası Sesler

OS X'teki VoiceOver, 30'un üzerinde dil konuşabilen yerleşik seslere sahiptir: İngilizce (ABD), İngilizce (İngiltere), İngilizce (Avustralya), İngilizce (İrlanda), İngilizce (Güney Afrika), İspanyolca (Meksika), İspanyolca (İspanya), Fransızca (Fransa), Fransızca (Kanada), Almanca, İtalyanca, Japonca, Korece, Mandarince (Kıta Çini), Mandarince (Tayvan), Kantonca (Hong Kong), Arapça, Çekçe, Danca, Hollandaca, Fince, Flamanca (Belçika), Yunanca, Hintçe, Macarca, Endonezce, Norveççe, Lehçe, Portekizce, Portekizce (Brezilya), Romence, Rusça, Slovakça, İsveççe, Tayca ve Türkçe.

1.6. Linux ekran okuyucuları:

Linux işletim sistemi görme engelliler tarafından pek fazla tercih edilmese de, bu sistem için de bazı ekran okuyucuları geliştirilmiştir. Raporumuzun bu kısmında, Linux işletim sistemi altında çalışan ekran okuyuculardan pek bahsetmeyeceğiz, sadece iki ekran okuyucudan kısaca bahsederek devam edeceğiz.

1.6.1. Orca ekran okuyucu

Orca, 2006 yılından itibaren Gnome Project tarafından geliştirilen, Linux altında çalışabilen ücretsiz ve genişletilebilir bir ekran okuyucu olarak tarif edilmektedir.
Orca, Sun Micro Systems, bugünki Oracle firmasında çalışan Mark Mulcahy adlı görme engelli bir yazılımcının çalışmalarıyla geliştirilmeye başlanan bir ekran okuyucudur. Orca, Sun Micro Systems Oracle firması tarafından satın alınıncaya kadar, Sun Micro Systems desteğiyle geliştirilmiş, firma satıldıktan sonra, Oracle firması Orca'nın da dahil olduğu alt firmaları dağıtmıştır. Bugün Orca, gönüllüler tarafından geliştirilmektedir.
Orca adı, yazılım adı olarak balık adlarını seçen bilgisayar ekran okuyucularından ilham alınarak koyulmuş bir isimdir. JAWS, aynı zamanda köpek balığı, Dolphin yunus, Orca ise katil balina için kullanılan bir isimdir.

Orca, son güncellemesini 2015 yılında almıştır ve gelişimi devam etmektedir.

1.6.2. Speakup:

Kirk Reiser ve Andy Berdan tarafından ilk kez kodları yazılmaya başlanan Speakup, Linux işletim sistemiyle çalışan diğer bir ekran okuyucudur. Speakup, Orca gibi gönüllüler tarafından geliştirilen bir ekran okuyucudur. Speakup, 14 farklı sentezleyiciyi desteklemektedir. Speakup, ücretsiz ve açık kaynak kodlu bir ekran okuyucudur.

1.7. Kabartma ekran teknolojisi ve gelişimi

1.7.1. Kabartma yazı (Braille)

Ekran metinleri, ekran okuyucular vasıtasıyla TTS kullanılarak sese dönüştürülebildiği gibi, (Braille Display) kabartma ekran denilen cihazlar aracılığıyla kabartma olarak da görüntülenebilmektedir.
Kabartma ekran, düz bir yüzeyde iğne benzeri noktaların oluşturulmuş gözeneklerden çıkartılarak bilgisayar veya cihaz ekranındaki yazının (Braille) kabartma yazıya dönüştürüldüğü elektronik aletlerdir. İmleç hareket ettirildiğinde noktalar sürekli yenilenerek gerekli kabartma alfabe karakterini göstermek maksadıyla değiştiğinden, bu cihazlara Refreshable Braille Displays (Yenilenebilirr kabartma ekranlar) da denmektedir.
Braille yazı, 1824 yılında Fransız bir öğretmen olan Louis Braille tarafından bulunmuştur. Küçük yaşta görmesini kaybeden Braille, ders kitaplarını okumak ve öğrencilerine daha rahat eğitim verebilmek için bir okuma yazma yöntemi bulması gerektiğini düşünür ve 1824 yılında, uzun çalışmaları sonucu Braille yazıyı bulur. Louis Braille, kabartma yazı fikrini, askerlerin gece ışıksız ortamlarda sessizce haberleşmesini sağlamak için gece yazısı adında bir sistem geliştiren Charles Barbier'den almıştır. Charles Barbier 1821 yılında Paris'teki the Royal Institute for the Blind (Körler için kraliyet enstitüsü) okulunu ziyaret eder ve Louis Braille tanışır. 12 noktalı sistemden oluşan gece yazısı, Louis Braille göre algılanması zor bir sistemdir. 12 noktalı sistemde, tek parmakla karakterler parmaklar oynatılmadan okunamamaktadır ve bu büyük bir sorun teşkil etmektedir. Takip eden yıllarda Louis Braille, sistemi geliştirir ve okunabilecek bir hale getirir. Kabartma yazı, alt alta 3 noktadan oluşan soldan sağa 2 kısımdan oluşmaktadır. Solda alt alta 3 nokta, sağda da alt alta 3 nokta bulunmaktadır. Buna altı nokta denmektedir. Buna göre, sol en üstteki 1, altında 2 ve en altta da 3. nokta bulunur. Aynı şekilde, sağ en üstte 1. noktanın karşısında 4, altında 2'nin karşısında 5, en altta da 3'ün karşısında 6. nokta yer alır. Braille harfleri, bu altı noktanın farklı kombinasyonlarından oluşmaktadır. Örneğin a harfi yalnızca 1. nokta iken, B harfi 1 ve 2. noktalardan oluşur. C harfi 1 ve 4. noktalar, E harfi 1 ve 5. noktalardan, İ harfi 2 ve 4. noktalardan oluşmaktadır. Sayılan harflerin tamamı 2 noktalı olmasına karşın, noktaların yer ve konumları farklı olduğundan, harfler parmakla dokunulduğunda ayırt edilebilmektedir. Aynı şekilde, 3 noktalı, 4 ve 5 noktalı harf ve işaretler de bulunmaktadır.
Braille yazı, takip eden yıllarda geliştirilerek küresel bir sisteme oturtulmuştur.

1.7.2. Braille ekranların gelişim süreçleri

1975 yılında, bir Alman şirketi olan Papenmeier Reha Dortmund üniversitesinden Dr. Werner Boldt ile birlikte çalışarak BRAILLEX adında kabartma ekranı da bulunan bir elektronik cihaz üretti.
1976 tarihinde, ilk Braille yazı çevirici olan Duxbury Toronto'da Kanada körler enstitüsünde tanıtıldı. Duxbury ticari olarak ortaya çıkan ilk Braille çeviri uygulamasıydı.
1982 yılında, ABD'deki ilk kabartma ekran olan VersaBraille Telesensory firması tarafından üretildi.
1995, Duxbury programı Windows işletim sistemine uyarlanarak yayınlandı.
2000 yılında, PulseData International ve HumanWare birlikte çalışarak QWERTY ve Braille klavyesi bulunan, kabartma ekranlı ve dahili ekran okuyucusu olan BrailleNote not alma cihazını çıkardı.
2005 yılında, Humanware BrailleNote serisinin ikinci cihazı olan MPower'ı piyasaya sürdü.
2001 yılında, Papenmeier firması, ilk Linux tabanlı QWERTY ve Braille klavyeli, kabartma ekranlı Elba not alma cihazını çıkardı.
2003 yılında, Freedom Scientific Windows tabanlı QWERTY ve Braille klavyeli Packmate serisinin ilk cihazını piyasaya sürdü. Yine 2003 yılı sonlarında, bu serinin kabartma ekranlı modelleri de çıkarıldı. Packmate serisinin son modeli Packmate Omni modelinin, 2007 yılında satışına başlandı.
2004 NFB konvansiyonunda, Humanware 18 hücre Braille ekranlı ve ABD'deki en küçük not alma cihazı olan BrailleNote PK modelini tanıttı.
2004 tarihinde, Humanware firması, Brilliant 20 ve 40 adındaki ilk Bluetooth özellikli kabartma ekranları duyurdu.
2006, GW Micro firması, Braille Sense adında kabartma ekranı, dahili ekran okuyucusu ve kabartma klavyesi bulunan cihazı tanıttı. Braille Sense, LCD ekran, mp3 ve Daisy okuyucu ve harici ekran desteği ile birlikte geldi.

1.7.3. Kabartma ekranların çalışma mantığı ve gereksinimleri

Kabartma ekran, daha önce de belirtildiği üzere, bilgisayar ekranındaki yazıları Braille olarak görüntüleyerek görme engelli bir kullanıcının parmaklarıyla okumasını sağlayan cihazlardır. Bu cihazlarla ilgili detaylı bilgi ve tarihçeleri için, ilgili konuya gözatabilirsiniz.
Braille ekranlar, bilgisayara genellikle USB portu ile bağlanmaktadırlar. Braille ekran da, diğer aygıtlar gibi bir donanımdır. Bu nedenle, Windows veya bağlanmış olduğu cihaz işletim sistemi ile verimli çalışabilmeleri için, cihaz sürücülerine gereksinim duymaktadırlar. Ancak Braille ekranlar ekran okuyucularla birlikte çalışmak zorunda olduklarından, sürücüler genellikle ekran okuyucu paketleriyle yüklenir. O nedenle, Braille ekranlar için tekrar sürücü kurma ihtiyacı hasıl olmamaktadır.
Bilgisayara bağlandıktan sonra, Braille ekran bilgisayar ekranındaki seçili metinleri algılar. Metinler ekran okuyucu tarafından Braille formatına dönüştürülür ve görme engelli kullanıcı parmaklarıyla metinleri okur.
Braille ekranlar, Braille harflerin yazılabilmeleri için hücrelere sahiptirler. Bir çok Braille ekran, 8 noktalı hücrelerden oluşmaktadır. Hücredeki 6 nokta harfleri oluşturmak için kullanılırken, diğer 2 nokta imleci hareket ettirmek veya metnin formatını belirtmek için kullanılırlar.
Hücrelerdeki noktaları oluşturmak için, plastik veya metal iğneler kullanılır. İmleç kaydırıldıkça, algılanan metne göre, iğneler ait oldukları hücrelerden dışarı çıkarak istenen kabartma harfin noktalarını oluştururlar. İmleç yeniden hareket ettirildiğinde, iğneler tekrar istenen harfin noktalarını oluşturmak için hücrelerde kaybolur veya yenileri çıkar. Bu nedenle, Braille ekranlara Refreshable (Yenilenebilir) denilmektedir.
Braille ekranlar, görme ve işitme engellerinin her ikisine sahip bireyler için çok faydalı cihazlardır.
Braille ekranları kullanabilmek için, öncelikle ekranın bağlanabileceği masaüstü veya taşınabilir Windows, Mac veya Linux sistemli bilgisayar, Tablet PC, veya akıllı telefon benzeri bir makineye sahip olmak gerekmektedir. Braille ekranın çalışabilmesi için diğer bir gereksinim, ekran okuyucu yazılım ve Braille çeviricidir. Braille ekranlar, ekran metnini doğrudan algılayamadıkları için, ekran okuyucu yazılım tarafından algılanan ve Braille formatına çevrilen metinleri gösterebilmekle sınırlıdırlar. Braille ekranları cihazlara bağlayabilmek için, USB veya Bluetooth özelliğine ihtiyaç vardır.

1.7.4. Kabartma ekran türleri

Kabartma ekranlar, taşıdıkları hücre sayılarına göre türlere ayrılırlar. Genellikle masaüstü bilgisayarlar veya ofis kullanımı için, 80 veya 84 hücreli cihazlar bulunurken, özellikle laptop veya tablet ve telefon gibi ufak cihazlarla kullanılabilen farklı hücre sayısına sahip cihazlar bulunmaktadır. En büyük Braille ekran 84 hücreli, bunu 80, 40, 32, 20, 18 ve 14 hücreli cihazlar izlemektedir. 40 hücreli cihazlar özellikle Laptop bilgisayarlarla kullanılırken, 40 hücreden daha az hücreli cihazlar, genellikle taşınabilir Braille ekran olarak kabul edilmektedirler. Özellikle 14, 18 ve 20 hücreli cihazlar, cep telefonu kullanıcıları tarafından taşınabilir, hafif ve kompakt oldukları için tercih edilmektedirler. Bir önceki konuda belirtildiği üzere, Braille ekranlar ekran okuyucu yazılım olmadan çalışamamaktadırlar. Bu nedenle, Braille kullanılmak istenen cihazda, Braille ekran kullanımını destekleyen bir ekran okuyucu yazılım bulunmalıdır. Görme engelliler tarafından aktif olarak kullanılan bilgisayar ve mobil ekran okuyucularının çoğu, Braille ekran kullanımını desteklemektedirler. Bilgisayalarda Braille ekranlar, çoğunlukla USB bağlantısı aracılığıyla kullanılmakta iken, Android ve iOS yüklü Tablet ve akıllı telefonlarda ise Bluetooth bağlantısı ile kullanılmaktadırlar. USB üzerinden donanım destekleyen bazı Android cihazlarda, USB ile de kullanımları mümkündür. Nokia tarafından üretilen Symbian işletim sistemli eski telefonlarda da, kullanılabilmektedir.

1.7.5. Kabartma ekranların kullanım alanları

Kabartma ekranlar, daha önce de açıklandığı üzere, bilgisayarlar, tabletler ve akıllı telefonlar gibi bir çok cihazla kullanılabilmektedirler. Özellikle hem sağır hem kör olan bireyler, bilgisayar, tablet ve telefon kullanmak için kabartma ekranları tercih etmektedirler. Bilgisayar, tablet ve telefonlarda ekran okuyucularla yapılan her işlemde kabartma ekranlar kullanılabilmektedirler. Kabartma ekran, diğer bir deyişle, sentezleyicilerle eş değer cihazlardır. Fiyatları normal bireylerin alma kapasitesinin üzerinde olduğundan, herkes tarafından pek tercih edilememektedir. Yurt dışında genellikle devlet desteğiyle alındığından, Avrupa ve Amerika gibi bölgelerde insanlar kabartma ekran kullanmaktadırlar. Ülkemizde henüz bu kadar gelişmiş bir engelli araç gereç politikası bulunmadığı için, bu cihazları elde etmek bireysel bütçelerle mümkün olamamaktadır.
Kabartma ekranlar özellikle kitap okurken çok yararlı cihazlardır. Cihazların satır kaydırma, imleci hareket ettirme, öğeleri tıklama gibi işlevler için özel tuşları bulunduğundan, bilgisayar veya cihaza dokunmadan da kullanılabilmektedirler. Bazı Braille ekranlar, dahili Braille klavyeye de sahip olduğundan, yazma yazma işlemleri de ekran üzerinden yapılabilmektedir.

2. Mobil erişilebilir cihazlar ve mobil ekran okuyucusu çalışmaları

Bilgisayar teknolojisi hızla ilerlerken, özellikle taşınabilir telefon ve tablet gibi cihazları kullanmak, görme engelliler için bir hayalden ibaretti. Bu hayalin gerçekleşmesi, 2000'li yılları buldu. Bu bölümde, Tablet ve telefonlar için üretilen işletim sistemlerini ve bu sistemler için geliştirilmiş ekran okuyucuları inceleyeceğiz. Bu işletim sistemlerinin başında Symbian işletim sistemi gelmektedir. Symbian sisteminden başlayarak, Windows Mobile, iOS ve son olarak da Android işletim sistemlerinden detaylıca bahsedip, bu sistemlerdeki ekran okuyucu çözümlerini inceleyeceğiz.

2.1. Symbian işletim sistemi ve ekran okuyucuları

Symbian işletim sistemi, Psion tarafından geliştirilen Epoc sisteminden ortaya çıkmış, Arm tabanlı işlemcilerle çalışan, Symbian LTD. tarafından üretilen zamanında açık kaynak kodlu olan ve günümüzde geliştirilmesine son verilmiş Linux tabanlı bir işletim sistemidir. Symbian, telefonlar için tasarlanmıştır. 2010 yılına kadar, dünyanın en çok kullanılan mobil işletim sistemidir. Symbian, zamanın önemli telefon üreticileri olan Nokia, Samsung, Sony Ericsson, Motorola ve Panasonic gibi firmalar tarafından kullanılmışsa da, asıl ününe Nokia tarafından geliştirilen S60 platformuyla kavuşmuştur.
Psion tarafından geliştirilen Epoc sistemi, 1980'lerde ortaya çıkmıştı. 1998 yılında, Nokia, Ericsson, Motorola, Samsung gibi firmalar birleşerek, Symbian LTD.'yi oluşturdular. Yazılım, bu tarihten sonra Symbian adını aldı.
Firmalar birleşerek Symbian tabanlı farklı sistemler geliştirdiler. Nokia, Samsung ve LG firmalarının oluşturduğu seri S60, Sony Ericsson ve Motorola tarafından oluşturulan seri UİQ, Yalnızca Japonca'yı destekleyen ve Fugitsu ve Sharp gibi firmalar tarafından geliştirilen seri de MOAP(S) adını aldı. Diğer seriler pek tutulmasa da, S60 serisi kısa bir süre sonra en popüler Symbian sistemi halini aldı.
2008 tarihinde, Nokia Symbian LTD.'yi satın aldı ve kâr amaçlı bir kurum olmayan Symbian vakfını kurdu. 2010 yılında Symbian kodları genele açıldı ve açık kaynak haline getirildi. 2011 yılında Nokia'nın Microsoft ile anlaşması üzerine, Symbian işletim sisteminin geliştirilmesi durduruldu. Ancak, 2016 yılına kadar yazılım desteği verileceği ilan edildi. 2014 tarihinde, Nokia Symbian sertifika imzalama işlemlerini durdu ve 3. parti yazılım geliştirilme süreci sona erdi. Bazı ufak firmalar tarafından hala Symbian sistemli telefonlar üretilmeye devam edilse de, Symbian işletim sistemi tamamen genel kullanımdan uzaklaştı.
Nokia S60 platformunu farklı seriler halinde çıkardı. S60 v1 serisi 7650 modeli ile başladı. Nokia N70 modeliyle S60V2, N73 ile de S60V3 başladı. S60V4 serisiyle dokunmatik bir arayüz kullanmaya başlayan Nokia, bu seriden sonra sistemin adını Symbian3 olarak değiştirdi ve dokunmatik arayüzlü cihazlar üretmeye devam etti. Symbian3 de, Anna ve Belle olarak ikiye ayrıldı. İlk seride çıkan telefonlar Symbian Anna, son modeller de Symbian Belle sistemiyle çıktı. En son çıkartılan Symbian işletim sistemli Nokia telefon, Nokia 808 Pure View modeli oldu.

Nokia telefonların Symbian işletim sistemiyle çıkmaya başlaması ve 3. parti programlar yazılabilir olduğu anlaşılınca, bu telefonlarla ekran okuyucuların kullanılması araştırıldı.
Bu bölümde, Symbian işletiminde çalışmak üzere tasarlanmış ekran okuyucuları ve gelişim süreçlerini inceleyeceğiz.

2.1.1. Nuance Talks

Nuance Talks, Symbian işletiminde çalışmak üzere geliştirilmiş bir ekran okuyucudur. Ekran okuyucu, 2001 yılında Nokia 9100 Communicator cihazında çalışmak üzere, görme engelli bir Alman girişimci olan Torsten Brand ve yazılımcı arkadaşı Marcus Groeber tarafından Talx adıyla geliştirilmiştir. 2002 yılında, Marcus Groeber ile birlikte Brand and Groeber Communication şirketini kuran Torsten Brand, ürünü tüm S60 ve S80 Nokia Symbian modelleri için satmaya başladı. Talx programı, o kadar başarılı oldu ki, dünyaca ünlü ses teknolojileri firması Nuance tarafından satın alındı ve Brand ve Groeber ürün yöneticisi ve yazılımcı olarak Nuance bünyesinde çalışmaya başladılar. Program çıkan tüm Nokia Symbian modellerine uyarlandı ve birçok dünya diline çevrildi. Ülkemizde de Nuance Talks programının distribütörlüğünü BrailleTeknik firması yaptı ve uygulama arayüzü Ömer Yeşiltaş tarafından dilimize çevrildi.
Nuance Talks programına, zamanla yakınlaştırma ve büyütme (Zoom) özelliği de eklendi ve uygulamanın ismi Nuance Talks and Zooms olarak güncellendi.
Torsten Brand 2010 yılında öldüğünde, arkasında görme engelli toplumunun en büyük hayallerinden birini gerçekleştiren en kayda değer eserlerden birini bırakmıştı. Nuance Talks programı, Nokia'nın Symbian işletim sistemine destek vermeyi bıraktığı tarihlere kadar geliştirilmeye devam edildi. Uygulamanın en son sürümü, 5.53'tür.
Nuance Talks ile, aşağıdaki işlemler yapılabilmekteydi:
•Ana ekran bilgilerini dolaşma ve okuma
•Kişiler klasörü, kişi ekleme, silme, düzenleme, aktarma, paylaşma.
•Arayanı seslendirme, arama yapma, gelen çağrıları yanıtlama, konferans görüşmesi oluşturma, son arayanları yönetme, arama kaydını kontrol etme ve silme.
•Ajanda, toplantı, anımsatıcı ayarlama, düzenleme, silme, gün, hafta ve ay görünümlerinde dolaşma.
•Metin mesajlarını okuma, oluşturma, yanıtlama ve iletme, silme, düzenleme, klasörler oluşturma, mesajları klasörleme.
•Dahili eposta uygulamasında e-postaları denetleme, okuma, silme, düzenleme, e-posta oluşturma, yanıtlama ve iletme, farklı posta hesapları kurma, hesapları düzenleme, silme.
•Nokia web tarayıcısı tam desteği, web sayfalarını açma, web içeriklerini ilgili tuş kombinasyonları vasıtasıyla kolay dolaşma, yerimleri oluşturma, düzenleme, silme.
•Nokia Haritalar uygulaması desteği, Rota oluşturma, rotaları düzenleme, paylaşma, silme, adres, ilgi çekici nokta arama, navigasyon esnasında anlık yön, mesafe, hız bilgilerine erişme, konumu öğrenme, paylaşma, yer kategorilerine gözatma.
•Skype, WhatsApp, Quick Office, bir çok dosya yönetici uygulama, e-posta uygulamaları, müzik uygulamaları gibi yüzlerce 3. parti uygulama desteği.

Bu özelliklerin yanında, Talks programı ekran erişimini kolaylaştırmak için birçok özellik ve kısayola sahiptir. Programın harici ayarları da bulunmakla beraber, ses seviyesini açma kısma, konuşma hızını artırma azaltma, saat ve tarihi öğrenme, imleç noktasını okuma, imleçten itibaren tümünü okuma, dillere göre farklı sentezleyici seçenekleri, arayanı elle veya otomatik olarak öğrenme, telaffuz sözlükleri oluşturarak kelimeleri istendiği gibi telaffuz ettirme, metinleri harf harf, sözcük sözcük, satır satır dolaşabilme, en son okunan metni panoya kopyalama, tuş kısayollarını öğrenebilmek için eğitim modu, pil düzeyi ve şebeke durumu bilgilerini öğrenme, Bluetooth, GPRS, 3G, Wi-fi gibi özelliklerin etkin olup olmadıklarını öğrenme, sesi tamamen kapatabilme, ekranı büyütme, yakınlaştırma, büyütme ve yakınlaştırma derecelerini değiştirme, ekran renk düzenini değiştirme gibi onlarca özelliğe sahiptir.
Bu kısayol tuşlarının kullanımı için, uygulama telefonda kullanıcı tarafından en az kullanılan tuşlardan birini Modifier yani belirleme tuşu olarak belirler. Modifiyer tuşu, bilgisayarlarda JAWS, NVDA gibi programların İnsert tuşunu kullanması gibi bir işlevdir. Buradaki maksat, bu tuş ile birlikte basılan başka tuş ve tuşlardan oluşan kombinasyonlara, belli özellikler atanmıştır ve o kombinasyonun kullanıcı tarafından yerine getirilmesi, istenen görevi yapar ve seslendirir. Talks programı genellikle Nokia telefonlarda Edit, ya da diğer adlarıyla kalem veya Shift tuşunu Talks tuşu olarak belirler. Yeni nesil bazı telefonlarda, bu tuşun kaldırılması üzerine, Talks tuşu menü tuşuna atanmıştır. Örneğin: Talks tuşu ile birlikte 5 tuşuna basmak ses seviyesini düşürür, 6 tuşuna basmak sesi artırır. Talks tuşu ile birlikte 7 tuşuna basmak konuşmayı yavaşlatır, 8 tuşuna basmak konuşmayı hızlandırır, 9 tuşuna basmak ise, saat ve tarihi seslendirir.
Nuance Talks programı, çalışabilmek için sentezleyiciye ihtiyaç duymaktadır. Sentezleyici paketi, uygulamadan ayrı olarak kurulur. İngilizce kullananların en çok tercih ettiği TTS, Nuance tarafından üretilen Eloquence sesidir. Türkçe TTS olarak S60V1 ve V2 dönemlerinde Acapela Barış, S60V3 döneminden sonra da, Nuance tarafından üretilen Aylin sesi kullanılmıştır. Aynı zamanda Nuance Talks, Bluetooth ile telefona bağlanabilen birçok kabartma ekran modelini de desteklemektedir.
Ülkemizde dokunmatik telefon korkusu yaşayan birçok arkadaş tarafından hala bulunabilen Nokia telefonlarla birlikte Nuance Talks programı kullanılmaktadır. Nuance Talks programı BrailleTeknik tarafından satılmasına karşın, 2011 yılından sonra Vodafone tarafından da taahütlğü olarak satılmaya başlanmıştır. Vodafone Nuance programını, ayda 4TL gibi bir ücretle 24 ay taahütle satmaktaydı. Talks programının orijinal fiyatı, 600TL'e kadar yükselmiştir.
Lisans işlemleri önceleri İMEİ tabanlı seri numarası üretilerek yapılırken, son yıllarda Sim kart tabanlı seri numarası üretilerek de lisanslama yapılmıştır. Sim tabanlı lisansın avantajı, sim kart hangi telefona takılırsa, Talks programı o telefona yüklenerek lisanslı olarak kullanılabilmesidir. İMEİ tabanlı lisans ise, sadece İMEİ numarasına lisans üretilen telefonda kullanılabilmektedir.
Nuance Talks programı, görmeyen bireyler için yepyeni bir çağ açmıştır. O zamana kadar gelen çağrıları, mesajları, telefon ekranındaki her şeyi gören tanıdıklarına okutmak zorunda kalan görmeyenler, Talks ile tamamen bağımsız hale gelmişlerdir.

2.1.2. Mobile Speak

Bir İspanyol firması olan Codefactory tarafından üretilen Mobile Speak, Symbian işletim sisteminde çalışan diğer bir ekran okuyucu uygulamadır. 2004 yılında geliştirilmeye başlanan uygulama, Talks programına göre biraz daha karışık arayüze sahip olması nedeniyle daha az tercih edilmiştir. Ancak bazı noktalarda Talks programına göre daha avantajlı olabilen uygulama, genellikle Codefactory tarafından üretilen Phonix sesi ve Acapela sesleriyle uyumlu olarak kullanılmaktadır. Talks programı, orijinal Symbian düzenini değiştirmeden o düzen üzerinde kullanıma izin verirken, Mobile Speak cihaz arayüzünü tamamen kontrol etmekte, birçok noktada cihaz arayüzünü kendi oluşturduğu sanal arayüz vasıtasıyla kullandırmaktadır. Bu nedenle, daha kompleks bir sisteme sahip olan Mobile Speak, cihaz arayüzü üzerinde tam kontrol ve sanal arayüz oluşturması, kullandığı seslerin boyutlarının büyük olması, sistem üzerine ekstra yük bindirmesi nedeniyle Talks'a göre daha hantal ve ağır bir ekran okuyucudur. Ancak Codefactory firması Nuance firmasına göre daha şeffaf, kullanıcı görüşlerini daha çabuk değerlendiren bir firmadır. Bu nedenle, Codefactory firmasıyla bazı görüşmeler yapılarak çeşitli özellikler eklenmiştir. Mobile Speak programı da, Talks gibi birçok dile çevrilmiştir. Türkçe'ye lokalizasyonu, yine Ömer Yeşiltaş tarafından gönüllü olarak yapılmış, yine kullanılan kalitesiz Acapela Barış sesinin yerine Acapela İpek sesinin kullanılması sağlanmıştır. Mobile Speak, yine Talks gibi dahili bir büyütücü uygulama içermektedir. Fakat Talks programının aksine, büyütücü fonksiyonu programdan ayrı bir fonksiyon şeklinde çalışmaktadır. Mobile Speak, kabartma ekranlara da destek vermektedir. Programın hantal ve ağır olması, takılmalara, seste titreme ve bozulmalara, sık sık telefonun kendisini resetlemesine neden olmaktadır.
Mobile Speak programı özet olarak aşağıdaki özelliklere sahiptir:
•arama yapma ve yanıtlama.
•SMS ve e-posta mesajlarını oluşturma ve okuma.
•Özel tuş kombinasyonları vasıtasıyla internet dolaşımı, gelişmiş tarayıcı desteği
•Müzik ve diğer sesli içeriği dinleme.
•Randevuları ve görevleri ayarlama.
•Kişileri ve arama listelerini yönetme.
•Pil düzeyi, şebeke sinyali gücü, Bluetooth ve diğer durum öğelerini kontrol etme.
•Telefon ayarlarını değiştirme, duvar kağıtlarını değiştirme, tercihler ve zil tonlarını düzenleme.
•Geniş kapsamlı 3. parti uygulamaları kullanma.

Mobile Speak, Talks programında olduğu gibi bazı kısayol tuşlarına sahiptir. bu kısayol tuşlarıyla, pil düzeyi, şebeke düzeyi, Bluetooth, Wi-fi sinyali, GPRS GPS durumları öğrenme, imleçteki satırı okutma, metni karakter karakter, sözcük sözcük ve satır satır okutma, en son okunan sözcüğü heceletme, saat ve tarihi öğrenme, cevapsız çağrı, SMS, e-posta bilgilerini görme, ses seviyesi, konuşma hızı bilgilerini değiştirme, atanmış profiller arasında hızlı geçiş yapabilme, konuşmayı susturma, tuş kombinasyonlarını öğrenmek için eğitim modu, ekran büyütme ve yakınlaştırma, okuma ve varsayılan modları arasında geçiş yapabilme, inceleme imleci, son okunan metni panoya kopyalama ve yapıştırma gibi birçok özellik kısayol tuşlarıyla yapılabilmektedir.
Mobile Speak programı da, aynı Talks programında olan kısayol tuşu atama mantığıyla bir tuşu komut tuşu olarak atar ve o tuş ve başka tuş veya tuşlarla birlikte uygulanan kombinasyonlarla işlevler yapılabilmektedir.
Özellikle son Symbian serisi dokunmatik telefonlarla, Mobile Speak kullanılabilse de, karmaşık bir dokunmatik hareket sistemi olduğundan, birçok kullanıcı tarafından anlaşılamamıştır. Detaylı bir kullanım tasarlanarak 4 farklı dokunmatik modu mevcut olsa da, hareketlerin kompleksliği, kullanımı zorlaştırmıştır. Dokunmatik Symbian arayüzü için gelişmiş erişilebilirlik işlevleri bulunmadığından, bu arayüz için tek tıklama, çift tıklama benzeri hareketleri adapte etmek zor olmuştur. Gerek Talks, gerekse de Mobile Speak benzeri dokunmatik hareketleri destekleseler de, işlemci çekirdeğinin bu mantığa uygun dizayn edilmemesi, bu kavramın Nokia Symbian telefonlarda gelişememesine sebep olmuştur.
Ülkemizde Mobile Speak uygulaması bir dönem BrailleTeknik firması tarafından satılsa da, pek rağbet olmadığından satışı durdurulmuştur.
Program 200 Euro civarında bir fiyatla satılmıştır ve en son sürümü 5.90'dır.

2.1.3. Nokia Screen Reader (Nokia Ekran okuyucu)

Nokia Screen Reader, Nokia ve Codefactory işbirliğinde üretilmiş, S60 Nokia Symbian cihazlarında çalışan bir ekran okuyucu uygulamadır. Symbian işletim sisteminin başlangıç ve gelişim süreçlerinde erişilebilirlik ve ekran okuyucu teknoloji adına herhangi bir çalışmada bulunmayan Nokia, Symbian işletim sisteminin ömrünü doldurmaya yaklaştığı 2010 yılından sonra Codefactory firmasıyla anlaşarak Mobile Speak programının Lite sürümü denebilecek, birçok özelliği kısıtlanmış, yalnızca temel fonksiyonların yerine getirilebildiği ücretsiz bir ekran okuyucu yayınlamıştır.
Bu ekran okuyucu, tüm S60 serisi modellerini desteklememektedir. Yalnızca S60V3 modellerin bir çoğunu, S60V4 modellerini ve bazı Symbian Anna ve Belle sistemli cihazları desteklemektedir. Yukarıda Nokia'nın erişilebilirlik ve ekran okuyucusu adına herhangi bir çalışmada bulunmadığından bahsetmiştik ancak, Nokia aslında, S60V3 modellerinden başlayarak, telefonlarına bazı temel fonksiyonları seslendirmek için az gelişmiş bir sentezleyici eklemişti. Bu sentezleyici ile sadece, arayan kimliği sesli duyulabiliyor, bir de gelen mesajlar dinlenebiliyordu. Ancak gerek ses kalitesi, gerekse de telaffuz olarak kötü olan bu sesler, bu işlemler dışında herhangi bir işleve sahip değillerdi. Bununla birlikte, Talks ve Mobile Speak gibi ekran okuyucuları, bu sesleri TTS olarak görebiliyordu. Fakat, bu sesler kullanıldığında, telefonların hızı hissedilir derecede düşüyor, kullanımda ciddi yavaşlığa sebep oluyordu. Nokia ekran okuyucusuyla yalnızca bu sesler kullanılabilmektedir. Farklı bir sentezleyici desteklememektedir.
Nokia ekran okuyucusu da, bahsedilen diğer Nokia Symbian ekran okuyucularının mantığıyla çalışmaktadır. Uygulama Mobile Speak programının kısıtlı bir sürümü gibi olduğundan, çoğu işlevi Mobile Speak gibidir.
Nokia ekran okuyucusunun en son sürümü 1.3'dür

2.2. Windows Mobil işletim sistemi ve ekran okuyucuları

2.2.1. Windows Mobile işletim sistemine genel bakış

Windows Mobile işletim sistemi, Windows CE tabanına dayanan, Microsoft tarafından avuç içi bilgisayarlar, (Pocket PC) cep bilgisayarları ve Smart Phone (Akıllı telefon) cihazlarında çalışmak üzere geliştirilmiş bir işletim sistemidir. Sistem ilk olarak 2000 yılında Pocket PC2000 adıyla cep bilgisayarlarında kullanılmak üzere yayınlanmıştır. Pocket PC2000, Microsoft'un bilgisayarlarda çalışan Windows işletim sistemine benzer özelliklerle tasarlanmış ve içerisinde Microsoft tarafından bazı paket uygulamalar eklenmiştir. Bu uygulamalar arasında Pocket İnternet Explorer, Microsoft Reader, Microsoft Money ve Windows Media Player sayılabilir. Microsoft Office uygulamasının Pocket PC sürümü olan ve Pocket Word, Pocket Excell ve Pocket Outlook uygulamalarını içeren Pocket Office de içeriğe dahil edilmişti. Pocket PC sistemli cihazların çoğu, Stylus yani kalemle tıklama metoduyla kullanılmaktaydı. Dokunmatik teknolojisi, Resistive yani dirençli ekrandan öte gidemediğinden, o dönemde tıklama için parmakların kullanımı olanaklı değildi. Bazı cihazlar da, klavyeli olarak üretilmiştir.
Microsoft 2002 yılında Pocket PC yazılımını güncelledi ve Pocket PC2002 olarak piyasaya çıktı. Bu sistem, ilk defa Pocket PC telefonlar ve akıllı telefonlarla kullanılmak için tasarlanmıştır. Sistem olarak Pocket PC2000 Windows98 sürümüne benzetilirken, Pocket PC2002 Windows XP işletim sistemine benzetilmiştir. Bu sürümde Windows Media Player8, MSN Messenger, Pocket Office uygulamasına yazım denetimi ve (Word count) sözcük sayacı özellikleri eklendi.
Microsoft 2003 yılında işletim sisteminin yeni bir sürümünü yayınladı ve ismini Windows Mobile2003 olarak değiştirdi. 2004 yılında da, Windows Mobile2003 Second Edition (İkinci sürüm) güncellemesini yayınladı.
2005 yılında, işletim sistemi Windows Mobile 5.0 olarak yeniden güncellendi. Pocket Office'in adı Microsoft Office Mobile olarak değiştirildi.
Microsoft, 2007 yılında işletim sistemini tekrar güncelledi ve Windows Mobile 6.0 oldu. Sisteme Windows Live desteği verildi ve Microsoft Exchange desteği aldı. Mobile Office uygulamasına Office 2007 dökümanları desteği eklendi, Outlook HTML e-posta desteğine kavuştu ve geliştiricilere destek olmak için, .net compact Framework V2 SP2 sisteme entegre edildi. 2008 yılında, Windows Mobile 6.0 üzerine yeni bir ana güncelleme olan Windows Mobile 6.1 güncellemesi yayınlandı. Ana ekran öğelerinden daha fazla bilgi görüntülenebilmesi için, ana ekranlara yatay düzen getirildi. İnternet Explorer tam sayfa desteğine kavuştu, Microsoft One Note uygulaması sisteme eklendi.
Son olarak, Windows Mobile 6.5 güncellemesi 2009 yılında yayınlandı. 6.5.1, 6.5.2, 6.5.3, 6.5.4 ve son olarak 6.5.5 ara güncellemesi Windows Mobile işletim sisteminin son güncellemesi oldu. Microsoft, 2010 yılından sonra, Windows Phone7 işletim sistemine geçti ve eski WM işletim sistemi terkedildi. Şu anda Windows Phone 8.1 ve Windows RT 8.1 işletim sistemleri mobil cihazlar için mevcuttur. WP 8.1 telefonlar için, WRT 8.1 ise tabletler için tasarlanmıştır.
Windows Mobile işletim sistemi, grafiksel arayüze sahip bir işletim sistemidir. Bu nedenle, erişilebilirlik fonksiyonları da en alt düzeydedir. Hatta, Microsoft'un bu sisteme erişilebilirlik adına herhangi bir özellik eklemediğini söylemek yanlış bir ifade olmaz. Bazı firmalar, Windows Mobile için ekran okuyucu çalışmaları yapmışlardır. Ancak Windows Mobile temelde kararsız bir sistem olduğundan, ekran okuyucu ile daha da hantallaşmış, ciddi kullanım zorlukları ortaya çıkmıştır. Bu bölümümüzde, Windows Mobile için üretilen ekran okuyuculardan detaya girmeden, birkaç cümleyle söz etmeye çalışacağız.

2.2.2. Mobile Speak for WM (WM için Mobile Speak)

Mobile Speak, Symbian işletim sistemindeki Mobile Speak uygulamasının üreticisi olan İspanyol Codefactory firması tarafından Pocket PC ve WM yüklü cihazlarda çalışması maksadıyla geliştirilmiş bir ekran okuyucu uygulamadır. Uygulamanın özellikleri, Symbian sürümüyle hemen hemen benzerlik gösterir. Pocket PC2000 ve 2002 modelleri için Mobile Speak Pocket çıkartılmış, Windows Mobile işletim sistemiyle Mobile Speak for WM sürümü piyasaya sürülmüştür. Uygulamanın dokunmatik kullanımı için yine kompleks bir arayüzü vardır. Ezberlenmesi gereken onlarca parmak hareketleri, 3-4 ayrı dokunmatik modları, okuma ve varsayılan mod gibi aslında aynı fonksiyonları gören belirsiz özellikleri vardır. Aynı Symbian sürümü gibi, hantal, ağır bir uygulamadır. Orijinal telefon arayüzünün basit hareketlerle kullanılması sağlanması yerine, sistemi domine ederek sisteme kendi arayüz ve hareketlerini kullanmaya zorlayan bir çalışma mantığı olduğundan, sistemlerde kasılmalara, takılmalara, tutukluklara ve cihazların resetlenmesine neden olmaktadır. Ayrıca Windows Mobile birden fazla üretici tarafından üretilen farklı modellerden oluşan bir platform olduğundan, her marka ve modelle aynı uyum içinde çalışamamaktadır. Bazı marka ve modellerle kısmen uyumlu çalışabildiği halde, bazılarıyla da tamamen uyumsuz çalışarak cihaz kullanımını güçleştirmektedir. Türkçe olarak Acapela İpek sesi kullanılmıştır. Uygulama $295 gibi bir fiyatla satıldığından, ülkemizde pek tercih edilmemiştir. Yurt dışında, özellikle ABD'de programı kullanmış olan bir kesim olduğu bilinmektedir.

2.2.3. Pocket Hal

Dolphin Computers tarafından Pocket PC cihazlarında çalışması amacıyla geliştirilen Pocket Hal, Windows Mobile Pocket PC Edition sürümlerinde kullanılan diğer bir ekran okuyucudur. Mobile Speak ile karşılaştırıldığında daha hafif ve seri bir ekran okuyucudur. Ancak pek fazla kullanan bulunmadığından, programla alakalı pek fazla detaylı bilgi bulunmamaktadır. Dolphin Computers, uygulamanın Windows Mobile 5.0 sürümünden sonra güncellemesini yapmamıştır.

2.2.4. Nuance Talks for WM (WM için Nuance Talks)

Nuance Talks uygulamasının, Windows Mobile işletim sisteminde çalışması için tasarlanmış sürümüdür. Uygulama 2009 yılından sonra, WM işletim sistemi ömrünün son anlarını yaşamaya başladığında ortaya çıkmıştır. Bilindiği kadarıyla, Marcus Groeber uygulamayı Pocket Hal kodlarından yazmıştır. Windows Mobile 6 ve üzeri sürümlerinde çalışmaktadır. 2 kez güncelleme almış olan uygulama, WM işletim sisteminin terk edilmesiyle geliştirilmesine son verilmiştir.

2.3. Yeni Windows Phone 7 ve 8 işletim sistemleri ve ekran okuyucuları

2.3.1. Windows Phone sistemine genel bakış

Windows Phone, Microsoft tarafından 2010 yılında yayınlanan ve Windows Mobile işletim sisteminin yerini alan mobil işletim sistemidir.
Windows Phone çok hızlı bir şekilde geliştirildi. Bunun bir sonucu olarak yeni OS eski Windows Mobile uygulamalarıyla uyumlu çalışamıyordu. Microsoft'un Mobil Geliştirici Deneyimi ikinci ürün müdürü Larry Lieberman bunu açıklamak için "Eğer daha fazla zaman ve kaynağımız olsaydı, uyumluluk konusunda bir şeyler yapabilmek için imkanımız olurdu." demiştir. Windows Phone mühendislerinden olan Terry Myerson ise "Stylus'tan uzaklaşıp kapasitif ekranı tercih ettiğimiz ve Windows Phone 7 deneyimi için bazı donanım seçimlerini yaptığımız koşulda Windows Mobile 6.5 uygulamaları uyumluluğunu bitirmek zorundaydık" şeklinde bir açıklamada bulunmuştur.
İlk yayınlanan sürüm Windows Phone7 sürümüdür. 2011 yılında Mango kodlu WP7.5 sürümü yayınlanmıştır. 2012 yılında Tango kodlu bir sürüm daha yayınlanır. Bu esnada Nokia tarafından üretilen WP7.5 Tango sistemli cihazlar piyasaya sürülür.
Microsoft 2012 yılında WP8 güncellemesini yayınladı. Bu güncelleme ile, 7 ve 7.5 sürümlerinde Windows CE olan işlemci çekirdeği, Windows Phone8 ile NT olarak değiştirilmiştir. Bu çekirdek, X86 tabanlı Windows8 ile de kullanılmıştır. Çekirdeğin değiştirilmesindeki amaç, Windows8 ve WP8 arasındaki uyumu sağlamaktır. Bu sayede, Windows8 için hazırlanan uygulamalar WP8'e, WP8 için hazırlanan uygulamalar da kolaylıkla Windows8'e uyarlanabilecektir. WP8.1, 2014 yılında yayınlanmıştır.
Windows Phone, Microsoft tarafından geliştirilen ve 3. parti yazılımları destekleyen Metro adından bir kullanıcı arayüzü kullanmaktadır. Mango güncellemesi ile hareketli kutucuklar halini alan arayüz ayrıca tabletler için geliştirilen Windows 8'de de kullanılmıştır.
Microsoft, Windows Phone 8.1 için Windows işletim sisteminde bulunan Narrator adlı basit ekran okuyucusunu çıkarmıştır.
Ayrıca, Microsoft WP8 ve 8.1 sistemli telefonlarında, bazı erişilebilirlik özelliklerine yer vermiştir. Az görenler için büyük metin, yüksek kontrast ayarı, ekran büyütme, yakınlaştırma, web tarayıcısında arka plan rengini değiştirme, metin rengi değiştirme gibi özelliklerle gelmektedir.
Bu bölümde, kısaca Narrator'dan
bahsedeceğiz.

2.3.2. Narrator by Microsoft (Microsoft Narrator)

Narrator, Microsoft tarafından geliştirilmiş, gelişmiş özelliklere sahip olmayan bir ekran okuyucudur. Narrator, Windows 2000 de dahil, sonraki Windows sürümlerinde bulunmaktadır. Narrator, gelişmiş bir ekran okuyucu özelliklerine sahip değildir. Narrator, yalnızca SAPİ5 seslerini destekler.
WP8.1 ile gelen Narrator ise, biraz daha gelişmiş bir ekran okuyucudur. Şu anda hala Beta konumunda olan uygulama, yalnızca cihaz dili İngilizce olduğunda İngilizce ses motoru ile ekranı seslendirebilmektedir. Diğer dillere destek henüz söz konusu değildir, diğer dillerin destekleneceği ve bu desteğin ne zaman verileceği konusu ise muğlaktır.
Narrator kısayolla başlatılıp durdurulabilmektedir. Aynı zamanda uygulamanın kullanımında farklı parmak hareketleri mevcuttur. Bu parmak hareketleriyle ekranda dolaşım, öğeleri seçme, etkinleştirme gibi işlevler gerçekleştirilebilmektedir.

2.3.3. Mobile Accessibility for WP (Windows Phone için Mobile Accessibility)

Mobile Accessibility, Codefactory ve Microsoft iş birliği ile Windows Phone için geliştirilmiş bir uygulamalar paketidir. Mobile Accessibility programı yalnızca Amerika için kullanıma açıktır ve dil olarak yalnızca İngilizce'yi desteklemektedir.
2013 yılında, Codefactory ve Microsoft, Windows Phone için Mobile Accessibility paketini ortak geliştireceklerini açıkladılar. Mobile Accessibility, Codefactory tarafından daha önce Android için çıkartılmış, beklenen başarıyı sağlayamamıştı.
Mobile Accessibility uygulamasını kurmak için gören yardımı gerekmektedir ve Windows Phone Store'dan ücretsiz indirilebilmektedir.
Mobile Accessibility, tam olarak bir ekran okuyucu olmaktan ziyade, bir arayüz paketidir. Zaten ismi de Mobile Accessibility Suite, olarak geçmektedir. Mobile Accessibility, Android sürümünde olduğu üzere, temel işlevleri yerine getirmek için telefonun tümleşik uygulamalarına erişilebilirlik seçeneği sunmak yerine, kendi içinde bu uygulamaların benzerlerini oluşturarak kendi arayüzü üzerinden cihaz kullanımına izin veren bir uygulamadır. Temelde 9 uygulamadan oluşur.
•Telefon işlevlerini yerine getirebilmek için Telefon uygulaması
•Kişilerle ilgili işlevleri yönetebilmek için Kişiler uygulaması
•SMS mesajlarını yönetebilmek için Mesajlar uygulaması
•Alarm fonksiyonunu ayarlamak için Alarmlar uygulaması
•Randevular, toplantılar, anımsatıcılar gibi fonksiyonlar için Takvim uygulaması
•E-posta işlevleri için E-posta uygulaması
•Web'de dolaşmak için Web uygulaması
•Konum sorgulamak için Konum uygulaması
•Mobile Accessibility ayarlarını değiştirmek için Ayarlar uygulaması.
Uygulamalar arasında aşağı yukarı veya sağa sola süpürme hareketleriyle dolaşılabilmekte, çift tıklayarak uygulamalar etkinleştirilmekte.
Uygulama telefonun Kamera tuşuna atanmış. bu sayede, uygulama Kamera tuşuna uzun basılarak etkinleştirilebiliyor.
Uygulama kendi paket uygulamaları dışında neredeyse kullanılamaz durumdadır. Telefonun tümleşik uygulamalarının çoğunluğu ile uyumlu değildir. Telefon ayarlarını değiştirmek istediğinizde Mobile Accessibility ile yapılamamaktadır.

2.3.4. Windows Phone hakkında son söz

Görüldüğü üzere, Microsoft ve Nokia işbirliği ile geliştirilen WP işletim sistemi, kısa vadede görme engelliler tarafından erişilebilir olarak rahatlıkla kullanılabilecek gibi durmuyor. Microsoft'un gelecek WP güncellemesinde bu konuya ne kadar önem verdiği anlaşılacaktır.

2.4. iOS işletim sistemi ve ekran okuyucusu

2.4.1. iOS işletim sistemine genel bakış

iOS, eski adıyla iPhone OS, Apple firması tarafından Apple marka cihazlar için geliştirilen bir mobil işletim sistemidir. ,
iOS işletim sistemi iPhone OS adıyla 2007 yılında, ilk olarak iPhone için yayınlanmış, sonraki yıllarda iPod, iPad ve Apple TV modelleri için de geliştirilmiştir.
Geliştiricilerin geliştirdikleri uygulamalar, AppStore vasıtasıyla yayınlanmakta, iOS cihazlara ancak AppStore üzerinden uygulama indirilebilmektedir. Son verilere göre, AppStore'da 1.4 milyondan fazla uygulama bulunmaktadır ve günümüze kadar toplamda 100 milyar kez uygulama indirilmiştir.
iOS işletim sistemi arayüzü, çoklu parmak hareketleriyle doğrudan manipüle edilerek kullanılır. Arayüz kontrol elemanları, kaydırılabilir öğeler, anahtar düğmeler ve butonlardan oluşur. Öğelerle etkileşimde bulunmak için kullanılan iOS işletim sistemine mahsus hareketler kaydırma, dokunma, makas şeklinde sıkıştırma ve açma gibi, her biri iOS sistem içeriğinde belirli bir konsepte sahip hareketlerdir. Bunların yanında, ekran yönü döndürme, geri alma ve 3 boyuta dönüştürme gibi eylemler için bazı uygulamalar tarafından cihazı sallama fonksiyonu da kullanılır.
2005 yılında, Apple Ceo'su Steve Jobs, ilk iPhone tasarımını yaptığı esnada, kafasında iki fikir varmış. Birisi Mac bilgisayarları cep boyutuna küçültmek, diğeri de iPod'ları büyütmek. Jobs ikincisini tercih etti ve iPhone, iPod'ların büyütülmüş ve telefon fonksiyonu eklenmiş bir hali olarak piyasaya çıktı. iOS sistemi her ne kadar iOS olarak anılmasa da, 2007 yılında herhangi bir isme sahip olmadan, OSX olarak piyasaya çıktı. 2008 Mart ayında, Apple iPhone OS adı altında yazılımın bir Beta sürümünü yayınladı. 2010 tarihinde, Apple iPhone OS sisteminin adını iOS olarak değiştirdi.
Apple işletim sistemine yılda bir kez ana güncelleme yayınlamaktadır. Güncellemeler, iTunes üzerinden, iOS 5.0 ve üzeri cihazlarda ise, cihaz üzerinden kablosuz bağlantı ile yapılabilmektedir. En son ana güncelleme iOS8 sürümüdür. Ana sürümler yayınlandıktan sonra, belirli aralıklarla düzeltme ve hata gidermelerini içeren ara güncellemeler çıkartılmaktadır. Yayınlanan en son iOS sürümü, iOS 8.4 sürümüdür. Haziran 2015 tarihinde yapılan en son Apple WWDC 2015 toplantısında, iOS9 duyurulmuş, iOS9 sürümünün Betaları geliştiriciler ve genele dağıtılmıştır. En son iOS9 Beta 4 yayınlanmıştır.
iOS ana ekranında, yüklü uygulamalara ait simgeler bulunmaktadır. Ekranın alt kısmı, Dock olarak adlandırılır ve burada kullanıcıların en sık kullandıkları uygulamaları yerleştirmelerine izin verir. Cihaz açıldığında veya herhangi bir uygulama aktifken ana ekran tuşuna basıldığında ana ekran görüntülenir. Ekranın üst kısmında, şebeke durumu, tarih ve saat, pil düzeyi, Wi-fi ve Bluetooth durumu gibi durum çubuğu öğelerinin gösterildiği durum çubuğu yer alır. iPhone OS3.0 ile birlikte, uygulamaların, medya dosyalarının, SMS, e-posta ve diğer içeriklerin aranabildiği Spotlight Search fonksiyonu eklenmiştir. Spotlight, ekranın üst ve alt kısımları hariç herhangi bir yerinden aşağı kaydırılarak açılır. Erişilebilirlik ve Voice Over etkenken, 3 parmakla aşağı çekilir. iOS4 ile, uygulamaları ekranda sürükleyerek klasörleme özelliği eklenmiştir. Bir uygulama ekranda sürüklenerek diğerinin üzerine taşınırsa, iki uygulama bir klasör oluşturularak içine taşınır. iOS7 ile, klasörlerün birden fazla sayfa içermesi özelliği getirilmiştir. iOS5 öncesinde, bildirimler ekranda dialogue kutusu şeklinde görülür, kapatıldıklarında tekrar görüntülenmezlerdi. iOS5 ile, bildirimlerin listelendiği bildirim merkezi özelliği eklenmiştir. iOS8 ile birlikte, bildirime sahip uygulamaların simgeleri kırmızı olarak işaretlenir ve uygulamanın kaç bildirime sahip olduğu gösterilir. iOS4 ve sonrasında, ana ekran tuşuna çift tıklamak, uygulama değiştiriciyi etkinleştirir.
iOS işletim sisteminin en önemli ve ünlü özelliklerinden biri de, Apple'ın dijital assistanı Siri'dir. Siri, kullanıcının sesli komutlarla verdiği işlemleri yapmak için tasarlanmış, temel birçok soruya konuşarak yanıt veren akıllı dijital asistandır. Siri ile, mesajlar dinlenebilir, SMS gönderilebilir, e-postalar kontrol edilebilir ve e-posta gönderilebilir, arama yapılabilir, takvim ve ajanda girdileri eklenebilir, düzenlenebilir, silinebilir, uygulamalar çalıştırılabilir, web'de arama yapılabilir, müzik çalınabilir, değiştirilebilir, durdurulabilir, hava durumu, önemli günler, saat ve tarih sorgulanabilir, restoranlar, kafeler, parklar ve benzeri yerler aranabilir, bu yerlere navigasyon yaptırılabilir ve daha bir çok işlem yerine getirilebilir. Bunların yanında Siri sizinle normal bir insan gibi sohbet edebilir, selamlama, günaydın, iyi akşamlar gibi selamlama komutlarını bilir, günlük hayatta sorulan nasılsın? ne var ne yok? kaç yaşındasın? nerelisin? ne yapıyorsun? gibi temel sorulara cevap verebilir. Fıkra anlatabilir, şaka yapabilir. Hatta, sorduğunuz sorulara ilginç ve komik cevaplar verebilir. Örneğin: "Yalancı" dediğinizde, "Olamaz, kontrol ettim mumum yatsıda sönmemiş.", "Kaç yaşındasın?" diye sorduğunuzda "Asistanın olacak yaştayım", "sen salak mısın?" diye sorduğunuzda "Bu soruya cevap vermeyecek kadar akıllıyım." şeklinde ilginç ve espirili cevaplar verebilir.
Siri, iOS4 ile kullanıma sunulmuştur ve günümüze kadar geliştirilmesi devam etmektedir. iOS8.3 ile Türkçe dil desteğine kavuşmuştur.
iOS kapalı ve kısıtlı bir işletim sistemidir. Apple 3. parti uygulama ve cihazlara birçok kısıtlama getirmiştir. Bu kısıtlamalardan bazıları, Bleutooth ile dosya aktarımı yapılamaz, cihaza medya aktarımı yalnızca iTunes ile yapılabilir, AppStore haricinde uygulamalar yüklenemez şeklinde sayılabilir.

2.4.2. Erişilebilir iOS cihazlar

Voice Over ekran okuyucusunun iOS işletim sistemine entegre edilmesiyle, iPhone 3GS'ten başlayarak tüm iPhone modelleri, iPad2'den başlayarak tüm iPad modelleri, iPod Touch serisinin yeni nesil tüm cihazları ve Apple TV, iOS işletim sisteminin gelişmiş erişilebilirlik özelliklerine ve Voice Over ekran okuyucusuna sahiptirler.
tüm iOS işletim sistemli erişilebilir cihazlar:
iPhone 3GS, iPhone 4, iPhone 4S, iPhone 5, iPhone 5C, iPhone 5S, iPhone 6, iPhone 6 Plus, iPad 2, iPad 3, iPad 4, iPad mini 1, iPad Mini 2, iPad mini 3, iPad air 2, iPad air, iPod Touch 3 Nesil, iPod Touch 4 Nesil, iPod Touch 5 Nesil, iPod Touch 6 Nesil, Apple TV ve Apple iWatch.

2.4.3. Voice Over ekran okuyucusu

VoiceOver, ekranı göremeseniz bile iOS'un keyfinden ve sadeliğinden yararlanmanızı sağlayan, hareketlere dayalı bir ekran okuyucudur. Bu özelliğe erişmek için VoiceOver etkinken Ana Ekran düğmesine üç kez basın. Pil düzeyinden kimin aradığına ve hatta parmağınızın hangi uygulamanın üzerinde olduğuna kadar, ekranınızda olup biten her şeyin açıklamasını dinleyin. Konuşma hızını ve perdesini kendinize göre ayarlayın.

VoiceOver ile iOS aygıtınızı kontrol etmek için basit bir hareket dizisi kullanırsınız. Örneğin, ekrana dokunduğunuzda veya parmağınızı sürüklediğinizde VoiceOver size orada ne olduğunu söyler. Açıklamayı dinlemek için bir düğmeye dokunmanız, etkinleştirmek için çift dokunmanız yeter. Bir kaydırıcıyı ayarlamak için yukarı veya aşağı kaydırabilirsiniz. Bir uygulamadan diğerine geçmek için ufak dokunuşlarla sola veya sağa kaydırırsınız. Ekrandaki interaktif bir öğeyi kullandığınızda, görebilen kullanıcıların da yaptıklarınızı izleyebilmesi için etrafında siyah bir çerçeve belirir. Gizliliği tercih ediyorsanız, ekranı siz kontrol ederken kimsenin görmemesi için ekran perdesini etkinleştirebilirsiniz. Üstelik, VoiceOver konuşurken müziklerin veya videoların arka plan sesleri otomatik olarak kısılır; böylece VoiceOver'ı net bir şekilde duyabilirsiniz.

Metin Girişi

Bir e-posta iletisi yazarken veya not alırken, VoiceOver klavyedeki her karaktere dokunduğunuzda o karakteri yankılar ve karakter girildiğinde yeniden yankılar. VoiceOver'ın tamamlanan her sözcüğü seslendirmesini de sağlayabilirsiniz. Yukarıya veya aşağıya doğru hafif bir dokunuş imleci hareket ettirir ve hassas bir şekilde düzenleme yapmanızı sağlar. iOS, daha hızlı ve doğru yazmanıza yardımcı olmak için el yazısı da dahil olmak üzere farklı metin girişi yöntemlerini destekler ve yanlış yazılan sözcükleri düzeltir. Otomatik Seslendir'i seçerseniz, bir ses efektini ve önerilen sözcüğü duyabilirsiniz. Yok saymak için yazmaya devam edebilir veya iOS aygıtınızın sizin yerinize yazması için boşluk çubuğuna dokunabilirsiniz. Apple Bluetooth klavye kullanırsanız, VoiceOver metni aynı şekilde girmeniz için sizinle konuşur.

Rotor

VoiceOver'ın rotor adı verilen sanal bir kontrol özelliği bulunur. Rotorun gerçek bir düğme çevriliyormuş gibi iki parmakla çevrilmesi, VoiceOver'ın bir web sayfasında veya belgede hareket etme biçimini seçtiğiniz ayara göre değiştirir. Bir web sayfasındaysanız; “başlıklar”, “bağlantılar” ve “görseller” gibi ayarları duymak için rotoru çevirin. Ardından sayfada nasıl gezineceğinizi seçmek için hafifçe dokunun; örneğin, bir başlıktan sonraki başlığa atlayabilirsiniz. Belgeler arasında da aynı kolaylıkla gezinebilirsiniz. Rotorun metninizde nasıl gezineceğinizi seçmenizi sağlayan “sözcük” veya “karakter” gibi ayarları vardır; bu ayarlar yazım denetimi ve dil bilgisi kontrolü için de kullanışlıdır. Rotor öğelerini dil seçimi dahil olmak üzere bir dizi seçenekle özelleştirebilirsiniz.

Uygulamalar

VoiceOver iOS'ta yerleşik olduğu için Safari, Mail, App Store, iTunes, Müzik, Takvim, Anımsatıcılar ve Notlar dahil olmak üzere tüm yerleşik uygulamalarla çalışır. Üçüncü taraf uygulamalar dahil olmak üzere, herhangi bir uygulamada düğmeler için özel etiketler de oluşturabilirsiniz. Yani, iOS aygıtınızda haberlerinize, sözcük oyunlarınıza veya sevdiğiniz diğer her şeye ulaşmanız daha da kolaydır. Üstelik, Apple daha da fazla uygulamayı VoiceOver ile uyumlu hale getirmek için iOS geliştirici topluluğuyla birlikte çalışmaktadır.
Üçüncü taraf uygulamaların VoiceOver'ı nasıl destekleyebileceği hakkında daha fazla bilgi edinin

Braille Ekranları

iOS aygıtları pek çok yenilenebilir Braille ekranıyla tam uyumludur. Sözleşmeli ve sözleşmesiz Braille ve Nemeth Code'un kullanıldığı denklemler dahil olmak üzere, VoiceOver çıktılarını okumak için Bluetooth kablosuz Braille ekranı bağlayabilirsiniz. VoiceOver açıldığında, iOS aygıtınızı kontrol etmek için giriş tuşları olan bir Braille ekranı da kullanabilirsiniz.

Uluslararası Sesler

VoiceOver, 30'un üzerinde dil konuşabilen yerleşik seslere sahiptir: İngilizce (ABD), İngilizce (İngiltere), İngilizce (Avustralya), İngilizce (İrlanda), İngilizce (Güney Afrika), İspanyolca (Meksika), İspanyolca (İspanya), Fransızca (Fransa), Fransızca (Kanada), Almanca, İtalyanca, Japonca, Korece, Mandarince (Kıta Çini), Mandarince (Tayvan), Kantonca (Hong Kong), Arapça, Çekçe, Danca, Felemenkçe, Fince, Flamanca (Belçika), Yunanca, Hintçe, Macarca, Endonezce, Norveççe, Lehçe, Portekizce, Portekizce (Brezilya), Romence, Rusça, Slovakça, Tayca, İsveççe ve Türkçe.

Apple 2009 yılında iPhone 3GS modelini duyurdu. Bu modelle birlikte, Voice Over da iOS işletim sistemine tümleşik olarak sunuldu.
Voice Over, sistemdeki dahili uygulamaların tamamıyla uyumlu olarak çalışmaktadır. Ayrıca AppStore'dan indirilebilen milyonlarca uygulamayla da uyumludur. Apple, uygulamaları erişilebilir yapmak için bir kılavuz yayınlamıştır. Bu kılavuz takip edilerek oluşturulan uygulamalar, Voice Over ile erişilebilir olarak kullanılabilmektedir.
iOS işletim sisteminin en güzel özelliği, bir görme engellinin bir iOS cihaz aldığı andan itibaren, hiç bir şekilde gören birine ihtiyaç duymadan erişilebilirlik ve Voice Over ekran okuyucusunu ayarlamaya izin vermesidir. Bu şekilde, cihaz açılır açılmaz Voice Over etkinleştirilebilmektedir.
Voice Over ekran okuyucusunu etkinleştirmek için, cihaz açıldıktan sonra ana ekran tuşuna 3 kez arka arkaya basmak yeterlidir. Voice Over açıldıktan sonra, cihaz kurulum ekranı da dahil her şey sesli bir şekilde yapılmaktadır. Eğer cihaz kurulumu Voice Over olmadan gören biri tarafından yapılmışsa, bu durumda yapılması gereken, Ayarlar\Genel\Erişilebilirlik\Voice Over öğesine gitmek ve Voice Over simgesini açık hale getirmektir. Bunun için gören yardımı gerekebilir veya bilgisayar üzerinden iTunes ile gerçekleştirilebilir. Cihaz USB ile bilgisayara bağlandıktan sonra, iTunes ekranından önce erişilebilirliği ayarla, sonra da Voice Over seçilerek tamam düğmesi tıklanır. Voice Over anında cihazda konuşmaya başlar.
Voice Over ana ekran tuşuna atanabilmekte, bu sayede ana ekran tuşuna 3 tık ile kapatılıp açılabilmektedir. Bunun için Ayarlar\Genel\Erişilebilirlik öğesine gidilir ve ana ekran kestirmesi öğesi tıklanarak Voice Over seçilir.
Voice Over ile yazı yazmak da oldukça kolaydır. iOS işletim sisteminde yazı yazmanın 5 temel yolu vardır. Bunlardan birincisi olan Standart yazma, parmağı harfler üzerinde dolaştırma ve yazılacak harf bulunduğunda kaldırıp çift tıklanarak gerçekleştirilir. İkincisi Dokunarak yazma, yine harfler üzerinde parmak dolaştırılır, yazılacak harf bulunduğunda parmak ekrandan kaldırılır ve harf yazılmış olur. Üçüncüsü olan Doğrudan dokunarak yaazma metodunda ise, parmak doğrudan istenen harfe dokundurulur ve harf yazılır. Bu metodla yazmak için, harflerin klavyedeki konumları bilinmelidir. Dördüncüsü olan el yazısı, Rotora eklenerek etkinleştirilebilir. El yazısı seçildiğinde, ekranda parmaklarla el yazısı yazılır, harflerin şekilleri yapıldıkça sistem algılar ve yazar. Beşinci yöntem, iOS8 ile getirilen Braille klavye işlevidir. Bu işleve de, yine rotora eklenerek erişilir. Braille yazı, 6 parmağın ekrana yerleştirilerek ilgili Braille harf noktalarını ekranda oluşturmaktır. Parmaklar ilgili harfi oluşturdukça, harf ekrana yazılır.
Voice Over ile cihaz kullanılırken, diğer medya sesleri kısılır. Bu sayede, müzik dinlerken veya video izlerken, cihaz kullanılmaya devam edilebilir. Apple, en son çıkardığı Apple Watch veya iWatch akıllı saat cihazına da Voice Over ekran okuyucusunu entegre etmiştir. iWatch, iPhone ile eşleştirilerek birçok cihaz fonksiyonunu telefon çıkartılmadan kullandırmayı sağlayan bir akıllı saattir.
Voice Over, iOS işletim sistemi parmak hareketlerine benzer hareketlerle ekranı kontrol etmeyi sağlayan bir ekran okuyucudur. Tek bir farkla ki, gören kullanıcılar uygulama çalıştırma ve etkinleştirme işlevi için tek parmakla tıklama özelliğini kullanırken, Voice Over kullanıcıları tek parmakla çift tıklayarak bu fonksiyonu kullanırlar. Voice Over, ekrana istenmeyen dokunuşları engellemek için bir güvenlik sistemiyle gelir. Bu sistemin amacı, kullanıcının yanlışlıkla dokunduğu her öğeyi etkinleştirmesini engellemektir. Tek parmakla tek dokunuş, ekran öğelerini seslendirir ve seçer. Seçili öğeye çift tıklamak, öğeyi etkinleştirir. Ekranda dolaşmak için iki metod mevcuttur. Birisi sağa veya sola tek parmakla süpürme veya kaydırma yöntemiyle, diğeri de parmağı ekrana koyup kaldırmadan ekran üzerinde dolaştırma. Süpürme veya kaydırma hareketi, ekranda yön tuşuna basılmış algısı oluşturur ve parmak sağa kaydırılırsa bir sağdaki öğeye, sola kaydırılırsa bir soldaki öğeye gidilir. Voice Over, aynı zamanda çoklu parmak hareketlerine de izin vermektedir. Belli işlevler için uygulamanın belirli parmak hareketleri vardır. Bu hareketleri tek parmakla yapılan hareketler, çift parmakla yapılan hareketler, 3 parmakla yapılan hareketler ve 4 parmakla yapılan hareketler şeklinde kullanılan parmak sayısına göre kategorize edebiliriz.

2.4.4. Voice Over parmak hareketleri

Tek parmakla yapılan hareketler

Tek parmakla tek tık: parmağın altındaki öğeyi seçer ve seslendirir.
Tek parmakla sağa kaydır: Sonraki öğeye gider.
Tek parmakla sola kaydır: Önceki öğeye gider.
Tek parmakla aşağı kaydır: Rotor ayarını kullanarak sonraki öğeye gider.
Tek parmakla yukarı kaydır: Rotor ayarını kullanarak önceki öğeye gider.
Tek parmakla çift tıklayıp bekletme: öğeleri sürükler, taşır, klasörler.
Tek parmakla 3 tık: Çift tıklamayla aynı işlevi görür.

Çift parmakla yapılan hareketler

Tek parmağı basılı tutup diğeriyle tıklama: sürüklerken seçme, ayrık dokunma.
Çift parmakla tek tık: Konuşmayı duraklatıp devam ettirme
Çift parmakla çift tık: Çalan müziği duraklatıp devam ettirme, tümü okunan metni duraklatıp devam ettirme, çağrı yanıtlama ve sonlandırma gibi özel eylemleri yerine getirme.
Çift parmakla çift tıklayıp bekletme: Seçili öğeye etiket ekleme.
Çift parmakla 3 tık: Mevcut alan için öğe seçiciyi açma.
Tek parmakla yukarı kaydırma: Seçili alanda ilk öğeden başlayarak tümünü okuma.
Çift parmakla aşağı kaydırma: Seçili öğeden başlayarak tümünü okuma.
Çift parmağı ekranda aşağı yukarı hızlı kaydırma, z veya w çizme: Geri gitme, iptal veya açılır pencereleri kapatma.
Çift parmağı ekrana açık yerleştirip sıkıştırma: Seçileni iptal etme.
Çift parmağı ekrana birleştirip yerleştirerek parmakları açma: Öğe seçme.
Çift parmağı ekrana yerleştirip sağa veya sola döndürme: önceki veya sonraki rotor öğesine gitme.

3 parmakla yapılan hareketler

3 parmakla tek tık: Sayfa numarası ve seçili öğenin sayfa konumunu okuma.
3 parmakla çift tık: Konuşmayı kapatıp açma.
3 parmakla 3 tık: Ekran perdesini açıp kapatma.
3 parmakla 4 tık: En son seslendirilen metni panoya kopyalama.
3 parmakla sağa veya sola kaydırma: Sonraki veya önceki yatay sayfaya gitme.
3 parmakla yukarı veya aşağı kaydırma: Kağıt çevirir gibi yukarı veya aşağı sarma.

4 parmakla yapılan hareketler
4 parmakla ekranın üst kısmına tek tıklama: En üstteki öğeyi seçme ve okuma.
4 parmakla ekranın altına tek tıklama: En son öğeyi seçme ve okuma.
4 parmakla 2 tık: Voice Over yardımını başlatıp durdurma.
4 parmakla sağa veya sola kaydırma: Bir uygulama etkinken sonraki veya önceki uygulamaya geçme. (Yalnızca iPad)
4 parmakla yukarı veya aşağı kaydırma: Uygulama değiştiriciyi açma kapatma. (Yalnızca iPad)
4 parmağı ekrana açık yerleştirip sıkıştırma: Ana ekrana gitme. (Yalnızca iPad)

Not: 4 parmakla iPad'e mahsus bazı hareketler, 5 parmakla da yapılabilmektedir.

Voice Over, uygulamanın bazı fonksiyonlarına kolay erişim için Rotor adında bir parmak hareketi içerir. Bu hareket, çift parmak ekrana yerleştirilerek sağa veya sola iki parmak aynı anda döndürülerek yapılır. Rotor, Symbian işletim sisteminde Talks veya Mobile Speak komut tuşları ve başka tuşlarla oluşturulan kombinasyonların yaptığı işleve benzer bir görev görür. Rotorda bulunması istenen öğeler, Ayarlar\Genel\Erişilebilirlik\Voice Over\Rotor öğesine gidilir ve buradan eklenir. Rotorda bulunabilen öğeler, ses yüksekliği, konuşma hızı, karakter karakter dolaşım, sözcük sözcük dolaşım, noktalama, ipuçları, hızlı sentezleyici değiştirme, web sayfalarında bağlantılar, tablolar, listeler, form alanları, yazma alanları, başlıklar gibi öğeler bulunabilir. Çift parmak döndürülerek istenen rotor öğesi seçildikten sonra, seçili rotor eyleminin seçenekleri için, tek parmak ekranda aşağı yukarı kaydırılır. Örneğin Rotor ile ses seviyesini seçtiysek, parmağı aşağı kaydırarak seviyeyi düşürür, yukarı kaydırarak artırırız. Ayrıca Rotorda işleve münhasır ek görevler de gösterilir. Örneğin yazma alanlarında yazma modu ve düzenle öğeleri, web sayfalarında bağlantılar, başlıklar gibi web dolaşımı için gerekli öğeler, mesajlar, e-postalar gibi öğeler dolaşılırken sil, arşivle, okundu işaretle gibi öğeler, kaydırılabilir yüzde çubuklarında değerleri aşağı yukarı kaydırarak ayarlama gibi işlevler, rotora uygulama veya öğe etkinken eklenir, bunların dışında rotorda görünmezler.

2.5. Android işletim sistemi ve ekran okuyucuları

2.5.1. Android işletim sistemine genel bakış ve gelişim süreçleri

Android, Google, Open Handset Alliance ve özgür yazılım topluluğu tarafından geliştirilmiş olan, Linux tabanlı, mobil cihaz ve cep telefonları için geliştirilmekte olan, açık kaynak kodlu bir mobil ücretsiz bir işletim sistemidir. Sistem açık kaynak kodlu olsa da, ufak ama çok önemli kısmın google tarafından kodları kapalıdır, google bu kısmın kendisi dışında ulaşılmasını istememektedir. Desteklenen uygulama uzantısı ".apk"dir. Google tarafından ücretsiz olmasının sebebi, sistemin daha hızlı ve çabuk gelişmesi, birçok popüler marka tarafından kullanılması ve bu sayede reklamlarını daha fazla kişiye ulaşmasını sağlamaktır. Google bir reklam firmasıdır, reklam alarak para kazanır, android sistemi üzerinde çalışan Google Play marketteki oyun ve uygulamalar üzerinde aldığı reklamları yayınlamaktadır, bu şekilde daha fazlasını kazanmaktadır.

Android, aygıtların fonksiyonelliğini genişleten uygulamalar yazan geniş bir geliştirici grubuna sahiptir. Android için halihazırda 1 milyondan fazla uygulama bulunmaktadır. Google Play Store ise, Android işletim sistemi uygulamalarının çeşitli sitelerden indirilebilmesinin yanı sıra, Google tarafından işletilen kurumsal uygulama mağazasıdır. Geliştiriciler, ilk olarak aygıtı, Google'ın Java kütüphanesi aracılığıyla kontrol ederek Java dilinde yazmışlardır.

Open Handset Alliance, 5 Kasım 2007'de Android'i kurduğunu duyurmuştur ve ardından 34 adet donanım, yazılım ve telekom şirketi, mobil cihazlar için telif hakkı olmayan bir işletim sisteminin teknolojinin gelişimi için yararlı olduğu konusunda hemfikir olmuşlardır.

Android, Linux çekirdeği üzerine inşa edilmiş bir mobil işletim sistemidir. Bu sistem ara katman yazılımı, kütüphaneler ve API C diliyle yazılmıştır. Uygulama yazılımları ise, Apache harmony üzerine kurulu Java-uyumlu kütüphaneleri içine alan uygulama iskeleti üzerinden çalışmaktadır. Android, derlenmiş Java kodunu çalıştırmak için dinamik çevirmeli (JIT) Dalvik sanal makinesini kullanır ve cihazların fonksiyonelliğini artıran uygulamaların geliştirilmesi için çalışan geniş bir programcı-geliştirici çevresine sahiptir.
Google, Android'i satın aldıktan sonra telefon üreticilerini yanına alarak Open Handset Alliance (OHA) birliğini kurmuştur. Android'in gelişimi OHA eliyle yönetilmeye başlanmıştır

Android 1.0 HTC Dream'in işletim sistemi olarak telefonlara ilk adımını atmıştır. Bu sürüm; kamera desteği Wi-Fi, bluetooth, klasörler, bir web tarayıcısı, uyarılar, sesli arama, YouTube, alarmlı saat, galeri gibi özellikler sunmaktadır.
9 Şubat 2009 da Android 1.1 yayınlanmıştır. Bu sürüm bir önceki sürümdeki sistem hatalarını düzeltmeyi ve API'yı geliştirmeyi amaçlamıştır.
30 Nisan 2009'da Android 1.5 (Cupcake) yayınlanmıştır. Bluetooth desteği, kamera kaydı, video gösterimi, Picasa, sık kullanılanlar klasörü ve Widget'ları kişiselleştirebilme, yazı tahmin edebilen klavye ve animasyonlu ekran özellikleri Android'e kazandırılmıştır.
15 Eylül 2009'da Android 1.6 (Donut) yayınlanmıştır. Ekran çözünürlüğü yükseltilmiştir. Doğru çeviri yapma ve okutma özelliği, geliştirilmiş Android market, galeride çoklu silme, sesli arama, WVGA ekran çözünürlük desteği Android'e kazandırılmıştır.
29 Ekim 2009'da Android 2.0 ve 2.1 (Eclair) yayınlanmıştır. HTML 5 ve Bluetooth 2.1 desteği kazandırılmıştır. Sanal klavye ve yüksek ekran çözünürlüğü desteği ile özelleştirilebilen arayüz özelliği eklenmiştir. Geliştirilmiş Google Maps, hareketli duvar kağıtları ve dijital yakınlaştırma özelliği de kazandırılmıştır.
Mayıs 2010'da Android 2.2 (Froyo) yayınlanmıştır. 720p ekran çözünürlüğü desteği, USB bağlantı, Wi-Fi tarayıcı özelliği, Flash Player 10.1 desteği eklenmiştir.
Şubat 2011'de Android 2.3 (Gingerbread) yayınlanmıştır. Çoklu kamera ve çoklu dokunmatik desteği eklenmiştir. XGA (1366×768) ekran çözünürlük desteği ve video arama özelliği eklenmiştir.
Yine Şubat 2011'de Android 3.0 (Honeycomb) yayınlanmıştır. Android işletim sistemi, tabletlerle uyumlu hale getirilmiştir.
Ekim 2011'de Android 4.0 (Ice Cream Sandwich) yayınlanmıştır. Yüz tanıma fonksiyonları ve NFC ile dosya paylaşımı özellikleri eklenmiştir.
Mart 2012'de Android Market'in adı Google Play Store olarak değiştirilmiştir.
Temmuz 2012'de 4.1 (Jelly Bean) yayınlanmıştır. Aynı anda iki uygulama açma özelliği Android'e kazandırılmıştır. Butter project (takılmadan kayan ekran) ve enerji verimliliği sağlanmıştır.
Ekim 2012'de 4.2 (Jelly Bean Plus) yayınlanmıştır. Çoklu kullanıcı, 360 derece panoramik fotoğraf ve Swype klavye kazandırılmıştır.
11 Şubat 2013'te 4.2.2 (Jelly Bean Plus) yayınlanmıştır. Bu güncelleme "performansı ve kararlılığı artırır" sloganıyla çıkarılmıştır. Isınma ve donma problemleri giderilmiştir.
24 Temmuz 2013'te 4.3 (Jelly Bean) yayınlanmıştır. Çoklu kullanıcı için ebeveyn kontrolü, oyunlar için OpenGL ES 3.0 desteği, diğer teknolojik aletlere bağlanmak için ilk akıllı Bluetooth teknolojisi, Wi-Fi'ı açıp kapatmak yerine otomatik açılıp kapanabilen akıllı Wi-Fi teknolojisi eklenmiştir. Ayrıca uygulama izinleri bu sürümle birlikte kontrol edilebilir hale gelmiştir.
31 Ekim 2013'te çıkması beklenen 5 (Key Lime Pie) yerine Android 4.4 (KitKat) yayınlanmıştır. Görsel arayüzde birçok değişiklik yapılmıştır. RAM optimizasyonu sayesinde 512 MB RAM'e sahip cihazlarda da çalışabilmektedir. ART (Android Run Time) sanal makinesi Android 4.4 Kitkat Nexus ile deneysel olarak sunulmuştur.
24 Şubat 2014'te MWC fuarında Sony Xperia Z2 ve Samsung Galaxy S5, Android 4.4.2 KitKat kullanmıştır. Cihazlar bu işletim sistemiyle satışa sunulacaktır.
3 Kasım 2014 tarihinde Google Android 5.0 Lollipop sürümünü çıkarttı.
2 Aralık 2014 tarihinde Google Android 5.0.1 güncellemesi yayınlandı.
19 Aralık 2014 tarihinde Google bazı hata düzeltmeleri içeren Android 5.0.2 sürümünü yayınladı.
29 Mayıs 2015 tarihinde Google yaptığı I/O 2015 konferansında Android M 6.0'ı duyurdu ve önizleme sürümünü yayınladı.

Android, ücretsiz bir işletim sistemi olduğundan birçok firma tarafından tercih edilmiştir. iOS gibi kısıtlamaları bulunmayan sistem, kolaylıkla kişiselleştirilebilmektedir.

2.5.2. Android cihaz çeşitliliği ve erişilebilirliği etkileyen faktörler

Android'in açık kod bir işletim sistemi olması, birçok firma tarafından tercih edilmesine neden olmuştur. Apple iOS işletim sisteminin aksine, her marka ve model farklı donanım ve özelliklere sahiptir. Bu nedenle, her marka ve model için üretilen Android ayrıca tasarlanmaktadır. Fazlaca kişiselleştirilebilir bir işletim sistemi olması, firmaların Android sistemini istedikleri gibi modifiye etmeleriyle sonuçlanmış, bu da erişilebilirlik anlamında olumsuz olarak yansımıştır. Google tarafından yapılan Android güncellemeleri saf Android olarak sunulsa da, firmalar tarafından modifiye edilen Android sürümleri, birçok erişilebilirlik özelliğinden mahrum olmakla kalmayıp, erişilebilirliği kısıtlayan, çalışmasını imkansız hale getiren grafiksel ve görsel öğelerle doludur. Firmaların görsel ve grafiksel tasarımı ön planda tutmaları, sistemleri erişilemez kılmıştır. Ortada onlarca cihaz üreticisi, yüzlerce model olduğundan, yüzlerce de farklı Android sürümü bulunmaktadır. Samsung gibi bazı firmalar gelişmiş erişilebilirlik özelliklerini cihazlarına entegre etse de, Samsung haricindeki firmalar bu konuya kayıtsız kalmışlardır.
Android'in diğer bir sorunu da, aktif uygulamaların arka planda sürekli ram kullanıyor olmasıdır. Sistem yüklenen uygulamalar ve dosyalar tarafından şişirilmekte, bu da sistemin kararsız ve ağır çalışmasına sebep olmaktadır. Google erişilebilirlik konusunda bazı adımlar atsa da, birçok konuda hala sorunlar devam etmektedir. Hala birçok Android tümleşik uygulaması erişilebilirlikten uzak olarak sunulmaktadır. Her ne kadar Google da iOS gibi uygulamaları erişilebilir yapmak için kılavuzlar hazırlasa da, kendi uymadığı kılavuz maddelerine geliştiricilerin uymasını beklemektedir. Google erişilebilirlik konusunda bir standart oluşturmalıdır. Böyle bir standart oluşturulursa, firmalar erişilebilirlik kriterlerini yerine getirmeye mecbur kalacaklardır.
Erişilebilirlik noktasındaki diğer bir sorun, Android cihazlarda açılışta erişilebilirlik seçeneklerinin gören yardımı olmadan etkinleştirilememesidir. Özellikle ekran okuyucuyu, görme engelli bir kullanıcı kendi başına başlatamamaktadır. Samsung Galaxy ailesinin yeni modellerinde ekran okuyucu ana ekran tuşuna atanarak 3 tık ile çalıştırılsa da, başlangıçta bu şekilde de çalıştırılamamaktadır. Bazı marka ve modellerde ekran okuyucu gören yardımı ile etkinleştirilebilse dahi, TTS motoru bulunmadığından veya istenen dilde olmadığından kullanım yine sorunlu olmaktadır. TTS yüklenmesi için yapılması gereken kurulum sihirbazının ayarlanması, Google Play oturum açma, TTS motorunu indirme ve metinden sese seçeneklerinden TTS motorunun etkinleştirilmesi gibi işlemler yardım alınmadan tam olarak yapılamamaktadır.
Android 4.22 ve üzeri cihazlarda, güç tuşuna basılı tutulup 2 parmağı ekranda bekleterek erişilebilirlik etkinleştirildiği söylense de, bu şekilde etkinleştirilmesine şahit olmadığımız gibi, bu özellik de yine birçok marka ve modelde çalışmamaktadır.
Android işletim sisteminin başka bir sorunu, güncelleme sorunudur. Android sisteminde sistem erişilebilirlik işlevleri sürüm güncellemeleriyle yayınlandığından, yeni erişilebilirlik özelliklerinden yararlanmak için güncellenmiş sistemleri kullanma ihtiyacı vardır. Ancak firmaların güncelleme politikası sınıfta kalmıştır. Birçok firma, mevcut modellerine güncelleme vermek yerine, yeni modeller çıkarmayı tercih etmektedirler. Bu da, eski modellerin erişilebilirlik ve Android tarafından sunulan birçok fonksiyonun kullanılamaması anlamına gelmektedir. Bu özelliklerin kullanılması için, yeni güncellemeyi içeren yeni bir cihaz almak gerekmektedir. Özellikle görme engelli camiası düşünüldüğünde, bu oldukça zor bir iştir. Çünki camiadaki birçok insan dar bütçeye ile ayakta çalışan insanlardır. Her yazılım sürümü çıktığında yeni bir cihaz almak, insanların kaldırabileceğinden de fazlasını istemektir. Aynı zamanda bu bir haksızlık ve adaletsizliktir. Çok parası olan ve yeni model kullanabilen yeni fırsatlardan istifade edebilirken, çok eski olmadığı halde güncelleme verilmeyerek dışlanan cihaz kullanıcıları bir hak olan erişilebilirlikten mahrum bırakılmaktadırlar.

2.5.3. Sürümlere göre Android erişilebilirlik gelişimi

Önceki konularda Android işletim sisteminde erişilebilirliğin sürüm güncellemeleriyle geliştiği vurgulanmıştı. Bu gelişimin süreçlerini sürüm güncellemelerine göre görelim:

Android 1.6 "Donut"
•Erişilebilirliği destekleyen ilk Android sürümüdür. Pico TTS dahili olarak gelir.
•Bazı uygulamalar harici TTS kullanabilmektedir, ancak Loquendo TTS sesleri desteklenmemektedir.

Android 2.1 "Eclair"
•Loquendo TTS sesleri Android sisteminde kullanılamaması sorunu düzeltilmiştir.

Android 2.2 "Froyo"
•Uygulamanın konuşmasını engelleyen ve sesi durduran bir hata giderildi.
•Tüm uygulamalara TTS ses motoru kullanabilme özelliği.
•Erişilebilirlik seçenekleri arasına güç tuşu çağrıyı sonlandırır işlevi eklendi.

Android 2.3 "Gingerbread"
•Bu sürüm erişilebilirlik olarak yenilik getirmemiştir.

Android 3.1 "Honeycomb"
•Yalnızca tabletler için geliştirilmiştir.
•Ayarlar erişilebilirlikten web erişilebilirliği etkinleştirilebilir.

Android 4.0 "Ice Cream Sandwich"
•Yeni cihazlarda başlangıç ekranında üçgen çizerek erişilebilirliği etkinleştirme işlevi.
•Dokunarak keşfet özelliği. Ekranda parmağı sürükleyerek fiziksel butonlar olmadan ekranda dolaşabilme.
•TalkBack dolaşımda efekt sesleri çalan KickBack ve SoundBack fonksiyonlarını alır.

Android 4.1, 4.2, 4.3 "Jelly Bean"
•Geliştiriciler için gelişmiş erişilebilirlik fonksiyonları, iki yönlü metin dil desteği eklendi.
•Yakınlaştırma ve TalkBack için ilave parmak hareketleri ve hareketleri yönetme.
•4.3 ile TalkBack'e öğeleri etiketleme özelliği.

Android 4.4 "KitKat"
•Video alt yazılarını yönetme özelliği.

Android 5.0 "Lolipop" ve üzeri

•Bazı eylemlerin tuşlara atanabilmesini sağlayan anahtarla denetim işlevi.
•Renkleri tersine çevir işlevi.
•Renk düzeltme, (Renk körleri için)

2.5.4. Google TalkBack ekran okuyucusu

Google TalkBack, Google tarafından Android işletim sistemi için tasarlanmış bir ekran okuyucudur. İlk sürümlerinde başarısız olsa da, son güncellemelerle güzel özellikler kazandırılmıştır. TalkBack ilk kez Android 1.6 ile yayınlandı ve o günden itibaren güncellenmeye devam ediliyor. TalkBack, Android işletim sistemine gömülü bir Google uygulaması olarak sunulmaktadır. TalkBack ile ilgili detayları, Android erişilebilirlik kılavuzundaki ilgili bölümü aşağıya alarak incelemiş olalım.

TalkBack hareketleri

TalkBack hareketleri, cihazınızda hızlı bir şekilde gezinebilmenizi sağlar. TalkBack'te üç tür hareket vardır: Temel hareketler, ileri/geri hareketleri ve L şeklindeki hareketler. Tüm hareketleri yaparken parmağınızı bir kerede, sabit bir hızla, hatta sabit bir basınçla hareket ettirin.

Temel hareketler

İşlem

Hareket

Ekranda bir sonraki öğeye gitme Sağa veya aşağıya hızlıca kaydırma
Ekranda bir önceki öğeye gitme Sola ve sonra yukarıya hızlıca kaydırma
Odaklanılan öğeyi seçme İki kez hafifçe dokunma

İleri/geri hareketleri

İşlem

Hızlıca kaydırma

Ekrandaki ilk öğeye git Yukarı, sonra aşağı
Ekrandaki son öğeye git Aşağı, sonra yukarı
İleri kaydırma
(bir ekrandan daha fazla uzunluktaki bir sayfadaysanız) Sağa, sonra sola
Geri kaydırma
(bir ekrandan daha fazla uzunluktaki bir sayfadaysanız) Sola, sonra sağa
Kaydırıcıyı yukarı hareket ettirme
(ses düzeyi gibi) Sağa, sonra sola
Kaydırıcıyı aşağı hareket ettirme
(ses düzeyi gibi) Sola, sonra sağa

L şekilli hareketler

Bu hareketler, dik bir açıyla yapılan (L harfinin şekline benzer) ve iki bölümden oluşan hızlıca kaydırmalardan meydana gelir. Örneğin, bildirimleri açmak için varsayılan hareket, sağa ve sonra 90 derecelik keskin bir açıyla aşağı hızlıca kaydırmadır.

İşlem

Hızlıca kaydırma

Ana ekran düğmesi Yukarı, sonra sola
Geri düğmesi Aşağı, sonra sola
Son uygulamalar Sola, sonra yukarıya
Bildirimler Sağa, sonra aşağıya
Yerel bağlam menüsünü aç Yukarı, sonra sağa
Genel bağlam menüsünü aç Aşağı, sonra sağa

İki parmakla yapılan hareketler

Tüm TalkBack hareketleri tek parmakla yapılır. Ekranda sadece tek parmağınızı kullandığınız sürece, yaptığınız dokunma veya hareket sadece TalkBack tarafından yorumlanır.

İki veya daha fazla parmağınızı kullandığınızda, yaptığınız dokunma veya hareket TalkBack'e değil doğrudan uygulamaya gider. Örneğin, çoğu sayfada genellikle bir parmağınızı yavaşça sürükleyerek kaydırma yapabilirsiniz. TalkBack açıkken ise iki parmağınızı sürükleyerek kaydırma yapabilirsiniz.

Bazı uygulamalarda, iki parmağınızı ekrana koyup sıkıştırma ve ayırma hareketi yaparak uzaklaştırma/yakınlaştırma yapabilirsiniz. Bu hareketler iki parmakla yapıldığından TalkBack'te de normal şekilde çalışır.

Hareketleri TalkBack ayarlarından yönetme

Yukarıda tablolarda listelenen varsayılan hareketleri koruyabilir veya hareketlere yeni işlemler atayabilirsiniz. Hareketlere işlemleri yeniden atamak için Ayarlar > Erişilebilirlik > TalkBack > Ayarlar > Dokunarak Keşfet > Hareketleri yönet'e gidin.

TalkBack'te dokunarak keşfetme

Dokunarak keşfetme, cihazınızın ekranına dokunarak parmağınızın altında ne olduğunu sözlü geri bildirim ve sesler aracılığıyla duymanıza olanak tanıyan bir TalkBack özelliğidir.

Dokunarak keşfetmek için bir parmağınızı ekranda yavaşça sürükleyerek odağı taşıyın. Ekrandaki simgelerin, düğmelerin ve diğer nesnelerin söylendiğini duyarsınız. Odak, seçmek istediğiniz bir öğeye ulaştığında, odaklanılan öğeyi etkinleştirmek için ekranda herhangi bir yere iki kez hafifçe dokunun.

TalkBack'i açtığınızda, dokunarak keşfetme özelliği de otomatik olarak etkinleşir. Bu özelliği devre dışı bırakabilir veya Ayarlar > Erişilebilirlik > TalkBack > Ayarlar Dokunarak Keşfet'ten tercihlerinizi ayarlayabilirsiniz.

TalkBack ayarlarını değiştirme

TalkBack ayarlarını gözden geçirmek veya değiştirmek için Ayarlar > Erişilebilirlik > TalkBack > Ayarlar'a gidin.

TalkBack'in dört ayar kategorisi vardır. Bunların her biri aşağıda kendi bölümünde açıklanmıştır. Bu kategoriler şunlardır:
•Konuşma: Bu ayarlar sözlü geri bildirimi kontrol eder.
•Diğer geri bildirim: Bu ayarlar, titreşim ve sözlü olmayan sesleri kontrol eder.
•Dokunarak keşfet: Bu ayarlar dokunarak keşfi ve hareketleri kontrol eder.
•Çeşitli: Bu kategori, askıya alındığında TalkBack'in nasıl devam ettirileceğini, geliştirici ayarlarını ve ses sinyallerini içerir.

Ayarlar cihaza göre değişiklik gösterebilir.

TalkBack ile en iyi deneyimi elde etmek için Android cihazınızda Google Klavye'yi kullandığınızdan emin olun. Google Klavye'yi Google Play Store'dan yükleyebilirsiniz.

Konuşma ayarları

Ayar

Açıklama

Seçenekler

Konuşma ses düzeyini ayarla TalkBack ses düzeyini medya ses düzeyiyle aynı veya daha kısık olacak şekilde ayarlayın. Medya ses düzeyi, cihazınızdaki diğer seslerin düzeyidir. Medya ses düzeyi ile aynı; Medya ses düzeyinin %75'i; Medya ses düzeyinin %50'si; Medya ses düzeyinin %25'i
Ses tonu değişikliklerini kullan Klavye geri bildirimi için ses tonunu değiştirin. Bu seçeneği işaretlediğinizde, sözlü klavye geri bildirimi daha pes bir ses tonuna ayarlanır. Açık; Kapalı
Klavye yankısı Basılan tuşları duyun. Basılan tuşları her zaman sesli olarak söyle; Sadece ekran klavyesi için; Basılan tuşları hiçbir zaman sesli olarak söyleme
Ekran kapalıyken konuş Varsayılan olarak ekran kapalıyken konuşma olmaz. İşaretlendiğinde, ekran kapalıyken bildirimler söylenir Açık; Kapalı
Yakınlık sensörünü kullan Bazı Android modellerinde yakınlık sensörleri vardır. Varsa TalkBack'in sesini geçici olarak kapatmak için bu ayarı kullanın. Telefonlar: TalkBack'in sesini kapatmak için parmağınızı yakınlık sensörü üzerinde sallayın. Tabletler: Ekranda herhangi bir uygulamaya dokunun. TalkBack'i yeniden başlatmak için ekrana tekrar dokunun. Yakınlık sensörü konuşmayı susturur; Yakınlık sensörü konuşmayı denetlemez
Kesintisiz okumaya başlamak için salla Cihazı salladığınızda kesintisiz okuma etkinleşir. Devre dışı; Çok hafif; Hafif; Orta; Sert; Çok Sert
Arayan kimliğini söyle Bazı Android cihazlarda bu seçenek vardır. Yanıtlamadan önce sizi arayan kişinin kimliğinin söylendiğini duyun. Açık; Kapalı

Diğer geri bildirim ayarları

Ayar

Açıklama

Seçenekler

Titreşimli geri bildirim Bir nesne seçmeniz veya cihazınızda gezinmeniz gibi işlemleriniz için titreşimli geri bildirim alın. Açık; Kapalı
Sesli geri bildirim Gezerken sözlü ifadelere ek olarak sesli geri bildirim alın. Açık; Kapalı
Konuşma sesine odaklan TalkBack konuşurken diğer seslerin düzeyinin kısılmasını sağlayın. Açık; Kapalı
Ses düzeyi Sesli geri bildirim etkinleştirildiğinde kullanılabilir. Sistemin ses düzeyine göre, TalkBack tarafından üretilen konuşma sesinin ve diğer seslerin düzeyini denetler. Medya ses düzeyi ile aynı; Medya ses düzeyinin %75'i; Medya ses düzeyinin %50'si; Medya ses düzeyinin %25'i

Dokunarak keşfetme ayarları

Ayar

Açıklama

Seçenekler

Dokunarak keşfet Parmağınızın altında neyin olduğunu duymak için ekrana dokunun. Bu ayar varsayılan olarak etkindir. Devre dışı bırakılırsa cihazınız kısayol hareketlerine tepki vermez veya ekrana dokunduğunuzda öğeleri söylemez. Dokunarak keşfetme hakkında daha fazla bilgi edinin. Açık; Kapalı
Listeleri otomatik olarak kaydır İşaretlendiğinde, doğrusal gezinme sırasında listeler kendi kendilerine kaydırılır (nesneler arasında hareket etmek için hızlıca kaydırma). Açık; Kapalı
Bir kez hafifçe dokunarak seçme (Deneysel) Odaklanılan öğeyi seçmek için iki kez hafifçe dokunma yerine, yalnızca bir kez dokunun. Açık; Kapalı
İçerik menüsünü liste olarak göster Genel ve yerel bağlam menülerini daire yerine liste olarak göstermek için bu ayarı seçin. Genel ve yerel bağlam menüleri hakkında daha fazla bilgi edinin. Açık; Kapalı
"Dokunarak keşfet" eğiticisini başlat Dokunarak keşfetmeyle ilgili bir eğiticiyi inceleyin. Eğiticiyi başlatmak için dokunun
Hareketleri yönet TalkBack hareketlerinin anlamını değiştirmek için bu ayarı seçin. TalkBack hareketleri hakkında daha fazla bilgi edinin.
Özel etiketleri yönet Yerel içerik menüsüyle oluşturduğunuz özel etiketleri yönetmek için bu ayarı kullanın. Genel ve yerel içerik menülerinde daha fazla bilgi edinin.

Çeşitli ayarlar

Ayar

Açıklama

Seçenekler

Klavye kısayollarını yönet TalkBack klavye kısayollarını değiştirmek için bu ayarı seçin. (Bu, TalkBack 4.2 sürümünde yeni özelliktir.) TalkBack klavye kısayolları hakkında daha fazla bilgi edinin.
TalkBack askıya alma ve devam ettirme kısayolu Bu ayar etkin olduğunda sesi açma ve kısma tuşlarına uzun basarak TalkBack'i askıya alabilir veya devam ettirebilirsiniz. (Bu, TalkBack 4.2 sürümünde yeni özelliktir.) Açık; Kapalı
TalkBack etkinken ekranı karart Etkinleştirilirse, TalkBack açıkken ekran parlaklığı azalarak hemen hemen sıfır olur. İlk üç dakikada, sesi açma ve sesi kısma düğmelerine üç defa hızlı şekilde basarak ekran karartmayı devre dışı bırakabilirsiniz. Bu ilk üç dakika için, ekran karartmayı devre dışı bırakma talimatları ekranda görünür. (Bu, TalkBack 4.2 sürümünde yeni özelliktir.) Açık; Kapalı
Askıya alma durumundan devam ettir Askıya alındıktan sonra TalkBack'in nasıl devam ettirileceğini seçin. Ekran açıldığında; Kilit ekranı gösteriliyorken; Yalnızca bildirimden
i ayarları > Günlük çıktı düzeyi Uygulama geliştiriciler, ne tür etkinliklerin günlüğe kaydedileceğini belirtmek için bu ayarı kullanabilir. Yok; Onaylama; Hata; Uyarı; Bilgi; Hata Ayıklama; Ayrıntı Geliştirici ayarları > Konuşma çıktısını görüntüle Etkinleştirildiğinde, sözlü sonuçlar ekranda gösterilir. Açık; Kapalı
TalkBack, en son güncelleme ile güzel özelliklere kavuşmuştur. Sürüm numarası 4.20 olan bu güncellemeler, şu şekilde belirtilebilir:
1. TalkBack ayarlarına TalkBack açıkken ekranı karart öğesi eklenmiş. Bu özellikle, son Samsung cihazlardaki karanlık ekran fonksiyonuna benzer bir özelliği doğrudan TalkBack'e entegre etmişler. Ancak bir kısayol da eklense hoş olurmuş.
2. İçerik menüleri liste haline getirilerek gerçekten süper bir iş yapılmış. Bu şekilde dolaşmak ve kullanmak daha rahat.
3. İki ses düğmesine aynı anda basarak TalkBack'i askıya alıp devam ettirme fonksiyonu da, gayet yerinde ve güzel bir ekleme olmuş.
4. Hareketleri yönet kısmına, yeni hareketler eklenmiş. Şimdi tüm TalkBack hareketlerini değiştirebilme özelliği getirilmiş.
4.1. Sağa, sola, yukarı ve aşağı kaydırma hareketleri, değiştirilebiliyor, istenirse başka görevler atanabiliyor.
4.2. Yukarı ve hızlıca aşağı,
Aşağı ve hızlıca yukarı,
Sağa ve hızlıca sola,
Sola ve hızlıca sağa
kaydırma olarak 4 yeni hareket eklenmiş.
4.3. L şeklindeki hareketlerin işlevselliği artırılmış, önceden en az 4-5 denemede yapabilirken, şimdi tek denemede yapabiliyoruz.
4.4. Bu hareketlere eklenebilecek fonksiyonlarda da, gerçekten gelişmeler var.
4.5. Hareketlere atanabilen fonksiyonlar:
1. Ekrandaki ilk öğeye odaklan. Bu özelliği bir harekete atarsak, ekranın üstündeki öğeye gidiyor.
2. Ekrandaki son öğeye odaklan: Bu özellik atandığında, ekranın en altındaki öğeye gidiyor.
3. Geri kaydırma: Ekranı aşağı sarma.
4. İleri kaydırma: Ekranı yukarı sarma.
5. Önceki ayrıntı düzeyi: Bu özelliği bir harekete ekleyerek, karakterler, satırlar, paragraf ve benzeri metin okuma işlevlerini kısayoldan yapabiliyorsunuz. Aşağı kaydırma hareketine bunu atadığınızda ve her aşağı çektiğinizde biri etkinleşiyor, sağa veya sola gezerek de karakter karakter, kelime kelime, satır satır vs okuyabiliyorsunuz.
6. Sonraki ayrıntı düzeyi: bu bir önceki fonksiyonun tersi. Yani aşağı çekerek kelimeler yaptıysak, bu hareketle de kelimelerden sonraki ayrıntıyı yapıyoruz. Mesela: kelimeler, paragraf, karakterler, varsayılan.Sonraki ayrıntı düzeyi sırayla bir sonrakine gidiyor, önceki ayrıntı da öncekine gidiyor. iOS'ta rotoru sağa çevirerek sonrakine, sola çevirerek de öncekine geçmek gibi diyebiliriz.
7. Genel bakış: bunun adına genel bakış yazılmış ama, bu özellik son uygulamaları açıyor. Çeviride hata yapılmış muhtemelen.
5. Genel bağlam menüsüne metin okuma ayarları eklenmiş. Bu sayede, kısmen de olsa daha hızlı sentezleyici değiştirilebiliyor.
6. Klavye hareketlerini yönet: Bu özellik önceki sürümlerde var mıydı hatırlayamadım ama, eğer yoksa, bu özellikle de klavye ile TalkBack etkinleştirilmiş bir cihazı kullanma kısayolları sunulmuş. Bu tuş kombinasyonları da, değiştirilebiliyor.

TalkBack ile yapılamayanlar ve yapılması gerekenlerden, ilerideki konularda bahsedeceğiz.

2.5.5. Mobile Accessibility

Mobile Accessibility, Codefactory firması tarafından üretilmiş bir ekran okuyucu ve uygulamalar paketidir. Uygulama, WP kısmında açıklanan uygulamayla aynı özellikleri taşımaktadır. Android için daha önce çıkmasına karşın, Microsoft ile yapılan anlaşma sonucu WP için de yayınlanmıştır. WP için ücretsiz edinilen bir uygulamadır. Ancak Android sürümü $70 gibi bir ücretle satılmıştır, satılmaktadır. Android cephesinde ücretsiz ekran okuyucuların yaygınlaşması ve gelişmesi, Mobile Accessibility programının gelişimini etkilemiştir. Bu nedenle Codefactory programı geliştirmeyi bırakmıştır.
Aynı WP sürümünde olduğu üzere, Mobile Accessibility bir ekran okuyucu olmaktan çok, ekran okuyucuya sahip bir arayüzdür. Arayüz içerisinde cihaz uygulamalarına benzer, telefon, kişiler, mesajlar, e-posta, Web tarayıcısı, takvim, konum ve ayarlar gibi ilgili işlevi yerine getirilecek uygulamalar bulunmaktadır. Ekran okuyucu, yalnızca bu uygulamalarda düzgün ve verimli çalışabilmekte, bu uygulamaların dışında çalışsa da, çok verimsizdir ve dolaşım için fiziksel tuşa ihtiyaç duymaktadır. Kendi uygulama paketi içerisinde dokunmatik olarak kullanılmakta olduğu halde, telefonun dahili uygulamaları içinde dokunmatik dolaşım fonksiyonu çok kötüdür.
Uygulama yalnızca İngilizce, İspanyolca, Portekizce, Fransızca ve Almanca olarak sunulmuştur. Tümleşik telefon uygulamalarını desteklememesinin sebebini, bir Codefactory yetkilisi, Android işlemci çekirdeğinin kısıtlaması olarak açıklamıştır. Ancak TalkBack ve Spiel gibi ekran okuyucuların aktif olarak başarılı bir şekilde çalışması, bu yetkilinin konuya hakim olmadığını göstermektedir. Mobile Accessibility konusunda söylenecek pek fazla söz bulunmuyor. Uygulamanın temel fonksiyonları ve çalışma mantığı bu anlatılanlardan ibarettir.

2.5.6. Spiel, Android için script tabanlı açık kaynak bir ekran okuyucu

Spiel ekran okuyucu, Amerika'lı görme engelli bir uygulama geliştiricisi olan Nolan Derilek tarafından geliştirilmiş bir Android ekran okuyucusudur. Ekran okuyucu ücretsiz ve Script tabanlıdır. Bu, yeni Scriptler vasıtasıyla uygulamaya ilave özellikler eklenmesi anlamına gelmektedir. Spiel, yapı olarak TalkBack ekran okuyucusuna benzemektedir. Uygulama Android 2.3 Gingerbread sürümüne kadar geliştirilmiş, geliştiriciler için kodlama aracı Android SDK'lerinin kullanımının zor, erişilebilirliğinin kötü olması ve geliştirmenin zorluğu nedeniyle geliştirici tarafından geliştirilmesi bırakılmıştır.
Spiel daha sonra, bazı gönüllü kişiler tarafından Android 4.0 KitKat ve üzeri sürümlere uyarlanmış ve elden dağıtılmıştır.
Uygulamanın çalışma mantığı temelde TalkBack'e benzemektedir. Ekran dolaşımı tek parmak hareketleriyle sağlanmaktadır. Spiel de diğer Android ekran okuyucular gibi dokunarak keşfet fonksiyonunu kullanarak ekran dolaşımını temin eder. Sağa sola kaydırma hareketleri ve ekranda parmağı dolaştırarak öğeler arasında dolaşılabilir, öğeler çift tıklanarak etkinleştirilir. Parmağı aşağı yukarı kaydırmak bazı okuma özelliklerini değiştirir. Aşağı veya yukarı kaydırılarak sözcükler, karakterler, paragraf gibi okuma modları arasında geçiş yapılabilir, seçili modda dolaşmak için sağa sola kaydırılarak işlem yapılır. Spiel yalnızca İngilizce olarak mevcuttur.

2.5.7. ShinePlus, Android için yeni bir ekran okuyucu

ShinePlus, Atlab adında Kore'li bir firma tarafından 2015 yılı içinde geliştirilerek yayınlanmış Android için bir ekran okuyucudur. Program ilk olarak ShinePlus adıyla çıksa da, sonraki güncellemelerde Another TalkBack Screen reader (Başka bir TalkBack ekran okuyucu), en son olarak da Blind screen reader (Kör ekran okuyucu), adını almıştır. Uygulama geliştiricileri uygulamayı Korece geliştirmişler ve uygulama menülerini makine çevirisiyle İngilizceye çevirmişlerdir. Bu nedenle, uygulama menü ve ayarlarının bir kısmı tam olarak anlaşılamamaktadır. Ancak ShinePlus güzel ve umut vaadeden bir ekran okuyucudur. Hemen hemen haftada bir kez güncellenen uygulamanın, her sürümünde bir yenilik veya hata giderme bulunmaktadır. ShinePlus aynı zamanda, az görenler için ekran büyütme ve yakınlaştırma fonksiyonları da içermektedir. Bu da, Android için çıkartılmış tam fonksiyonlu ilk ekran okuyucudur.
ShinePlus ilk kurulduğunda, istenen moda göre ayarlar yapılmalıdır. Bu nedenle, ShinePlus öğesi ana ekrandan tıklanarak uygulama penceresi açılır ve burada ekran okuyucu, büyütme veya yakınlaştırma gibi fonksiyonlardan biri seçilir.
İlgili öğe etkinleştirildikten sonra, ShinePlus öğesi ayarlar\erişilebilirlik\Servislerden etkinleştirilir. İlk ekranda, eğer ekran okuyucu seçildiyse, TTS kurulumu istenir veya mevcut TTS motorunu kullanmanız tavsiye edilir.
Uygulama açıldıktan sonra, ekranda dolaşım metodu TalkBack ve Spiel ile aynıdır. Sağa ve sola kaydırarak öğeler arasında dolaşılır, çift tıklanarak istenen öğe etkinleştirilir. Ancak TalkBack ve Spiel'den farklı olarak, ShinePlus kullanırken aşağı kaydırdığınızda son metni tekrar okur, aşağı hızlı hızlı iki kez kaydırdığınızda, son metin hecelenir. Yukarı kaydırıldığında ise, ekran metninin tamamı okunur. Program ile, ekran metnini veya seçilen metni panoya kopyalayabilirsiniz. Bu işlev, TalkBack'te bulunmamaktadır.
Uygulama ayarları ve daha birçok işlev, komut paneli vasıtasıyla yapılabilmektedir. Komut paneline, sağa ve hızlıca sola kaydırılarak ulaşılabilir. Komut panelinde iki çeşit dolaşma yöntemi bulunmaktadır. Birinci yöntemde, ilgili ayarlar arasında sağa ve sola kaydırarak dolaşılabilir, öğenin içeriğini dolaşmak için aşağı ve yukarı kaydırma hareketi uygulanır. İkinci yöntemde ise, ekrana parmak koyularak kaldırılmadan soldan sağa alt alta dizilmiş ilgili menüler ve içerikleri dolaşılabilir. Ekran dolaşımı esnasında uygulama TalkBack'in çan vari rahatsız edici sesleri aksine, NVDA ekran okuyucusunun da kullandığı klik ve hafif ton sesleri kullanır.
ShinePlus parmağı ekranda yukarı aşağı hızlıca kaydırarak askıya alınabilir. Tekrar başlatmak için, durum çubuğuna dokunulup parmak bekletilir. Parmağı aşağı yukarı kaydırdığımızda da, ses kapatılıp açılır.
Program menü ve ayarları TalkBack'e göre karmaşıktır. Dili de pek anlaşılır olmadığından, anlamak biraz zordur. Türkçeleştirilmesi de sağlıklı yapılamamıştır. Makine çevirisi ile Korece'den İngilizceye çevrilen uygulama arayüzü, amatör bir arkadaş tarafından de Google çeviri ile Türkçe'ye çevrilince, anlaşılması iyice güçleşmiştir. Ancak her şeye rağmen program rahatlıkla kullanılabilmektedir. Programın en güzel tarafı, hafif ve hızlı olmasıdır. Ekran dolaşımı, TalkBack'e göre daha seridir. Ayrıca uygulama ile TalkBack'in yapamadığı bazı işlevler yerine getirilebilmektedir. Örneğin TTS hızı, Medya sesi, Bluetooth ve Wi-fi gibi öğelerin uygulama menüsünden etkinleştirilip kapatılabilmesi, tam performanslı çalışmasa da anlık çeviri hizmeti, metin kopyalama ve yapıştırma, web, youtube, gibi uygulamalarda arama, sesli arama, uygulama arama, gibi TalkBack'te bulunmayan birçok özelliği barındırır. Aynı zamanda uygulamada ekran ışığını kapatma ve açma özelliği de bulunmaktadır. Uygulamanın en son sürümü 3.89 sürümüdür. Gelecek sürümlerde dil desteği ve diğer işlevlerinin geliştirilmesini umuyoruz.

2.5.8. Galaxy TalkBack veya Voice Assistant

Voice Assistant, Samsung'un Galaxy S6 ve S6 Edge modellerine Galaxy TalkBack adıyla yerleştirmiş olduğu gelişmiş ve çok işlevli ekran okuyucusudur. Samsung, yeni güncellemelerle uygulamanın adını Voice Assistant olarak değiştirmiştir.
Voice Assistant, TalkBack'ten farklı olarak çoklu parmak hareketleriyle yapılan dolaşıma izin vermektedir. Uygulama içerik ve özellik olarak kısmen iOS'teki Voice Over ekran okuyucusuna benzetilmiştir. Ancak uygulama yalnızca sözü edilen cihazlarda çalışmaktadır. Başka Galaxy modellerinde veya başka marka cihazlarda maalesef çalışmamaktadır.
Voice assistant, Voice Over gibi 1,2,3,4 parmaklı hareketleri içermektedir.
*Üç parmakla sağdan sola veya soldan sağa kaydırma hareketleri ortam sesi, bildirim alanı gölgesini açma, konuşma hızı, karanlık ekran aktivasyonu ve büyük imleç gibi seçenekler sunuyor.
*Üç parmakla aşağıdan yukarı veya yukarıdan aşağıya kaydırma öğe boyunu değiştirme özelliği kısacası paragraf, kelime ve karakter gezinme olanağı getiriyor.
*Üç parmakla iki kez dokunma baştan okuma özelliği ve üç parmakla üç kez dokunma en son söylenen metni seslendirip panoya kopyalama seçenekleri geliyor.
Galaxy talkback ile iki parmak hareketlerindeki yeniliklerde şöyle sıralanıyor;
*İki parmakla iki kez dokunma mevcut eylemi başlatma duraklatma.
*İki parmakla iki kez dokunma ve basılı tutma düzenleme moduna giriş.
*Düzenleme modundayken, iki parmakla aşağıdan yukarıya kaydırma kopyalama işlemi.
*Düzenleme modundayken iki parmakla sola kaydırma, seçili öğeyi kesme.
*Düzenleme modundayken iki parmakla sağa kaydırma yapıştırma işlemi.
*Düzenleme modundayken iki parmakla aşağı kaydırma hepsini seçme işlemi.
*İki parmakla üç kez dokunma bildirim alanındaki pil durumu, sinyal seviyesi, geçmiş bildirimleri okuma.
Sistemi incelerken bir başka göze çarpan galaxy talkback özelliğide parmak hareketlerinin test edileceği ve ilgili hareketlerle alıştırma yapılabileceği test alanı oluyor. Burada parmak hareketlerini deneyebiliyorsunuz. Ayrıca galaxy talkback seçeneği altında yer alan galaxy talkback yardımı altındada çeşitli dokunsal alıştırmalar bulabiliyorsunuz.

2.6. Daha erişilebilir bir Android için yapılması gerekenler ve gelişmiş bir Android ekran okuyucusunda bulunması gereken özellikler

2.6.1. Daha erişilebilir bir Android için neler yapılmalı?

Android işletim sisteminin daha erişilebilir hale gelmesi için, öncelikle Google tarafından bir erişilebilirlik standardı belirlenmelidir. Google, bu standartla firmaları modifiye ettikleri Android sistemlerinde erişilebilirliği maksimum şekilde ilave etmeye zorlamalıdır. Bu şekilde, her firma kafasına göre görsel tasarım uygularken, erişilebilirliği de göz önünde tutabilir.
Uygulama ve arayüzde, buton, simge, menü ve Widget gibi öğeler görsel olmakla beraber, metin olarak da etiketlenmeli, bu etiketler sayesinde ekran okuyucuların bu öğelere erişimi sağlanmalıdır.
Erişilebilirlik tüm Android sürümleri için bir standart haline getirilmeli, sürüm güncellemesi alamayan cihazlar da erişilebilir olarak kullanılabilmelidir.
Cihazlar ilk açıldığında, erişilebilirliği etkinleştirmek için bir fiziksel tuş ataması yapılmalı veya çalışabilen bir hareket ile erişilebilirlik işlevleri ve ekran okuyucular etkinleştirilebilmelidir.
İşletim sisteminin erişilebilirlik etkinken çoklu parmak hareketleri işlevlerine izin vermesi sağlanmalı, ekran okuyucuların bu hareketleri adapte etmelerinin önündeki engeller kaldırılmalıdır.
Uygulama geliştiricileri, uygulamalarını erişilebilirlik kriterlerine göre geliştirmeye zorlanmalı. Erişilebilirlik testini geçemeyen uygulama, Play Store'da yayınlanmamalı. Yayınlanacaksa bile, Play Store açıklamalarında uygulamanın erişilebilir olup olmadığı belirtilmelidir.
Uygulama geliştirme paketleri SDK'ler, anlaşılır, erişilebilir hale getirilmeli. Bu sayede, görme engelli geliştiriciler de rahatlıkla uygulamalarını geliştirebilirler.
Google, önce kendi tümleşik Google uygulamalarını erişilebilir kılmalı. Bunu yaptıktan sonra, bir cihazın tam olarak erişilebilir olduğunu idda etme hakkına sahiptir.

2.6.2. Gelişmiş bir Android ekran okuyucusu nasıl olmalı?

Gelişmiş bir Android ekran okuyucusu, tek kelime ile iOS sistemineki Voice Over gibi olmalı dersek, kesinlikle abartmış olmayız. Voice Over, o kadar güzel tasarlanmış ve sistemle ile entegre çalışması sağlanmış bir ekran okuyucu ki, bir görme engelli, ilk kullandığında görme engelli bir bireyin ihtiyaç duyacağı hemen hemen her şeyin düşünülmüş olduğunu hissedebiliyor.
Android ekran okuyucuları, her şeyden önce gelişmiş, kişiselleştirilebilir, tekli ve çoklu parmak hareketlerine sahip olmalılar. Voice Assistant örneğinde olduğu gibi, ekran okuyucu tek ve birden fazla parmakla yapılan belirli hareketlerle istenen bilgiye erişime izin vermeli. Android ekran okuyucularında eksik olan TTS hızı, ses düzeyi, TTS değiştirme, otomatik dil algılama ve algılanan dilin TTS motoruna geçerek metinleri seslendirme, metnin tamamını okuyabilme, duraklatabilme ve kalınan yerden devam ettirebilme, ekrandaki öğelerin sayfa numarası ve konumlarını bildirme, kolay metin seçme, kopyalama, yapıştırma ve kesme işlevleri gibi fonksiyonları yapabilmek için ekran okuyucular kısayollar ve ilave parmak hareketleriyle desteklenmeli.
Web erişilebilirliği geliştirilmeli. Ekran okuyucu, web elementlerini kullanıcıya bildirmeli ve bu öğeler arasında gelişmiş ekran okuyucularda olduğu gibi dolaşıma olanak verilmeli. Bağlantılar, başlıklar, tablolar, listeler, form alanları, yazma alanları, referans noktaları, ziyaret edilmiş ve edilmemiş bağlantılar gibi bir çok web öğesi, ekran okuyucu tarafından algılanabilmeli, bu öğeler arasında dolaşım için özel parmak hareketleri ilave edilmeli.
Cihazda müzik dinlenirken veya video izlenirken ekran okuyucu kullanıldığında, medya sesi sistem tarafından ekran okuyucunun duyulabileceği bir düzeye çekilmeli.
Ekran okuyucu, en azından cihazla tümleşik gelen tüm uygulamalara rahatlıkla erişebilmeli.
Cihaz kullanımını en verimli bir şekle getirmek için, durum çubuğu öğeleri, bildirimler gibi öğelere kolay erişim sağlanmalı, bir parmak hareketi veya kombinasyonu ile erişilmesi sağlanmalı.
Ekran okuyucu menü ve ayarları karmaşık ve anlaşılmaz olmamalı, yeni kullanan bir kişinin anlayış seviyesinde basit ve kavranabilir olmalı. Ekran okuyucular, bilinen bütün dillerde yayınlanmalı ve anlaşılır kullanım kılavuzları ve podcast, video gibi materyallerle ekran okuyucu kullanımı açıklanmalı.
Ekran okuyucular, mevcut tüm TTS motorlarıyla uyumlu çalışabilecek şekilde tasarlanmalı.
Android ekran okuyucularında eksik olan, fonatik heceleme özelliği eklenmeli.
Ekran okuyucular, sistem kontrolünü tamamen ele geçirerek modifiye etmek yerine, mevcut sistem görünümünü koruyarak öğelerle etkileşimde bulunulmasına izin vermeli.
Ekran okuyucular, hafif ve seri olmalı, sistemi aşırı kasan ağır ve hantal olmamalı. Ekran okuma, yakınlaştırma ve büyütme gibi fonksiyonlar aynı anda çalışmak için de tasarlanabileceği, birbirinden bağımsız çalışmaları sağlanarak, sisteme daha az yük bindirmeleri sağlanmalı.
Ekran okuyucular, ekran dolaşımı esnasında bazı işlevleri belirtmek üzere ses çalabilirler, bu sesler rahatsız edici, kulak tırmalayıcı ve aşırı yüksek sesli olmamalı. Bu sesler, istendiğinde kapatılabilmeli, kullanıcının sesleri istediğinde değiştirmesine imkan verilmeli.
Ekran okuyucu ayarları, kullanıcılar arasında paylaşılabilmeli. Özellikle eklenen etiketlerin, aynı uygulamaları kullanan kullanıcılar arasında paylaşılmasına olanak tanımalı.
Ekran okuyucuların, telaffuz düzeltme için sözlük yöneticileri bulunmalı, bu telaffuzlar ister ekran okuyucu, ister TTS üzerinden yapılmalı. Sözlükler, ekran okuyucu değil, TTS bazlı olmalı.
Ekran okuyucu belirli fiziksel tuş kombinasyonuyla veya parmak hareketleriyle askıya alınıp yeniden etkinleştirilebilmeli.

2.6.3. Android ekran okuyucularının kısa karşılaştırılması

Android ekran okuyucuları, temelde birbirine benzer özellikler sergilerler. Hemen hemen hepsi, tek parmakla işlem yapılmasına izin vermektedirler. Android'in kısıtlamaları dolayısıyla, ekran okuyucular kısayoldan başlatılıp kapatılamamaktadırlar. Yalnızca Samsung cihazlar, Samsung tarafından entegre edilen erişilebilirlik işlevi sayesinde, bu cihazlarda TalkBack kısayoldan kapatılıp açılabilmektedir.
Mobile Accessibility, TalkBack, Spiel ve ShinePlus ekran okuyucularından farklı olarak, bir arayüz ile gelmektedir. Mobile Accessibility, sisteme kendi uygulamalarını dayatmakta, sistem uygulamalarının erişilebilirliği noktasında herhangi bir çözüm sunmamaktadır. Ancak TalkBack, Spiel ve ShinePlus, arayüz dayatmazlar, mevcut sistemi ve uygulamaları seslendirirler. TalkBack rahatsız edici uyarı seslerine sahiptir, Spiel ve ShinePlus daha düşük tonlu hafif dolaşma ses tonları kullanmaktadır. TalkBack ve Spiel, ShinePlus'a göre daha anlaşılabilir menü ve ayarlara sahiptir. Programların hiç birisi, çoklu parmak hareketlerini desteklememektedir. Yalnızca TalkBack ve ShinePlus, iki parmakla ekranı aşağı yukarı kaydırma fonksiyonuna sahiptir. ShinePlus, tabletlerle uyumlu değildir. Fakat APK dosyası harici olarak kurulduğunda, tabletlerle de çalışmaktadır. Ama güncelleme almadığından, güncelleme de elle yapılmalıdır. Mobile Accessibility de tabletlerle çalışmamaktadır. Webde dolaşırken TalkBack diğer ekran okuyucularına göre daha başarılıdır. İşlevleri tam olarak açık olmasa da, kontrol bazında dolaşma, bölüm bazında dolaşma ve liste başında dolaşma gibi web elementleri arasında dolaşımı sağlayan basit kısayol hareketleri vardır. Mobile Accessibility, dahili web tarayıcısına sahiptir. Kendi web tarayıcısında web dolaşımı rahat olmakla beraber, diğer tarayıcılarla uyumu bulunmamaktadır. ShinePlus medya sesi, TTS hızı, kopyalama yapıştırma gibi işlevleri kısayoldan yapmaya izin verirken, diğer ekran okuyucularda bu fonksiyonlar kısayoldan yapılamamaktadır. Spiel, Script tabanlı bir yazılım olduğundan, erişilebilirlik ve uyum desteği, scriptler aracılığıyla yapılmaktadır. Ancak ekran okuyucu geliştirilmesi durdurulduğundan, bu yönde bir çalışma bulunmamaktadır. TalkBack ve ShinePlus şu anda aktif olarak geliştirilen Android ekran okuyucularıdır. Spiel ve Mobile Accessibility terkedilmiştir.Tüm ekran okuyucular, kurulu TTS motorlarını kullanabilmektedir. ShinePlus TTS değiştirildiğinde otomatik algılamazken, TalkBack ve Spiel algılar.
Voice Assistant, belirli cihazlarda çalıştığından, onu bu karşılaştırmalara dahil etmedik. Ancak Voice Assistant mevcut Android ekran okuyucuları içinde en gelişmiş olanıdır.

2.7. Sonuç

Bu raporda, elimizden geldiğince ekran okuyucular ve ekran okuyucu teknolojisinin gelişimini anlatmaya çalıştık. Ekran okuyucudan bahsetmek gerektiğinde, bilgisayarların bulunmadığı dönemlerdeki öncül çalışmalardan söz ederek, bilgisayar ekran okuyucularının öncülerini tanımaya gayret ettik. Bilgisayar teknolojisinin hayatımıza girmesiyle, görme engelliler de birçok fonksiyonu bilgisayarlar vasıtasıyla yapabilir oldular. Bu süreçleri özetle açıklamaya çaba gösterdik. Bilgisayar teknolojisi gelişiminin zirvesinde iken, mobil teknoloji karşımıza çıktı. Avuç içi ve cep bilgisayarları, akıllı telefonlar ve son olarak da Tablet PC cihazları dünyamızdaki yerlerini aldılar. Bu teknolojiler yıldırım hızıyla gelişmeye devam ederken, erişilebilirlik ve ekran okuyucu teknolojisi onları ne kadar yakından takip ediyor? Onu irdeledik. Popüler PC ve mobil işletim sistemlerini ele aldık ve bu sistemler için geliştirilmiş ekran okuyucu uygulamalarını inceledik. Son olarak da, Android işletim sistemine diğerlerinden biraz daha detaylı olarak odaklandık ve Android ekran okuyucularını, erişilebilirlik gelişmelerini, daha erişilebilir bir Android için yapılması gerekenleri, Android ekran okuyucularında bulunması gereken işlevleri özetle açıklayarak Android üzerinde çalışan ekran okuyucuların kısa karşılaştırmasını yaptık.
Rapordaki bilgilerin çoğu şahsi fikir ve bilgilerim olmakla beraber, tarihler, süreçler, işletim sistemi detaylı özellikleri ve bir kısım teknik bilgiler çoğunlukla internet siteleri olan belirli kaynaklardan alıntılanmıştır. Başlangıçta bu alıntıları dipnot olarak versem de, bu işlem yorucu bir iş olduğundan, kaynakları metnin en altında liste halinde sunmak daha mantıklı geldi.

Ömer Yeşiltaş.

2.8. Kaynaklar

http://www.afb.org/info/living-with-vision-loss/for-job-seekers/careerco...
http://www.brailler.com/braillehx.htm
https://developer.android.com/guide/topics/ui/accessibility/index.html
https://en.wikipedia.org/wiki/Braille
https://en.wikipedia.org/wiki/JAWS_(screen_reader)
https://en.wikipedia.org/wiki/NonVisual_Desktop_Access
https://en.wikipedia.org/wiki/Orca_(assistive_technology)
https://en.wikipedia.org/wiki/Refreshable_braille_display
https://en.wikipedia.org/wiki/VoiceOver
https://en.wikipedia.org/wiki/Window-Eyes
http://www.gvz.biz/tr/tarihce
http://www.gwmicro.com/Window-Eyes/
http://www.gwmicro.com/Window-Eyes/Version_History/
http://korler.bilkent.edu.tr/defter.htm
http://www.linux-speakup.org/
http://www.linux-speakup.org/speakup.html
http://maccessibility.net/2011/02/10/blind-faith-a-decade-of-apple-acces...
http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC3036681/
https://nfb.org/images/nfb/publications/bm/bm00/bm0001/bm000110.htm
https://nfb.org/images/nfb/publications/fr/fr28/fr280109.htm
http://www.nomensa.com/blog/2005/what-is-a-screen-reader
http://www.webopedia.com/TERM/O/omnifont_recognition.html
http://www.yourdolphin.com/productdetailnew.asp?id=5
http://www.yourdolphin.com/productdetail.asp?id=5&z=17
http://zabonne.co.nz/?action=list&category=10054
http://www.afb.org/afbpress/pub.asp?DocID=aw150303
http://codefactory.es/descargas/family_4/ms58_userguide_symbian.html
http://www.codefactory.es/descargas/family_4/ms4_manual_wm.html
http://www.codefactory.es/descargas/nsr/Nokia_Screen_Reader_Manual_Engli...
http://codefactoryglobal.com/app-store/mobile-speak/
http://codefactoryglobal.com/app-store/nokia-screen-reader/
https://en.wikipedia.org/wiki/Microsoft_Narrator
https://en.wikipedia.org/wiki/Mobile_Speak
https://en.wikipedia.org/wiki/Symbian
https://en.wikipedia.org/wiki/Windows_Mobile
http://evengrounds.com/blog/what-is-a-braille-display
http://www.nuance.com/for-individuals/mobile-applications/talks-zooms/in...
http://www.talknav.com/torsten/
https://tr.wikipedia.org/wiki/Windows_Phone
http://www.windowsphone.com/en-us/how-to/wp8/settings-and-personalizatio...
http://www.windowsphone.com/en-us/how-to/wp8/settings-and-personalizatio...
http://www.afb.org/afbpress/pub.asp?DocID=aw131004
http://www.androidauthority.com/android-jelly-bean-4-1-new-feature-highl...
http://www.androidcentral.com/accessibility-features-android-50-lollipop
https://www.apple.com/tr/accessibility/ios/voiceover/
https://www.apple.com/tr/accessibility/osx/voiceover/
https://www.apple.com/voiceover/info/guide/
http://axslab.com/articles/ios-voiceover-gestures-and-keyboard-commands.php
http://bdmtech.blogspot.com.tr/2013/11/new-in-ios-7-and-android-kitkat.html
http://chrishofstader.com/testing-android-accessibility-i-give-up/
http://www.coolblindtech.com/theres-another-screen-reader-and-it-wants-t...
https://en.wikipedia.org/wiki/Android_Jelly_Bean
https://en.wikipedia.org/wiki/IOS
https://en.wikipedia.org/wiki/IPhone_3GS
https://en.wikipedia.org/wiki/IPod_Touch
https://en.wikipedia.org/wiki/List_of_features_in_Android
https://en.wikipedia.org/wiki/Siri
https://en.wikipedia.org/wiki/VoiceOver
http://www.engelsizandroid.com/?pnum=93&pt=C.Galaxy+talkback+eri%C5%9Fil...
http://www.engelsizandroid.com/?pnum=63&pt=TALKBACK+ER%C4%B0%C5%9E%C4%B0...
http://www.engelsizapple.com/kilavuz/temel-voiceover-parmak-hareketleri-...
http://eyes-free.googlecode.com/svn/trunk/documentation/android_access/v...
https://support.google.com/accessibility/android/answer/6006564?hl=en&rd=1
https://support.google.com/accessibility/android/answer/6006589
https://support.google.com/accessibility/android/answer/6151827
https://support.google.com/accessibility/android/answer/6007100?hl=tr
https://support.google.com/accessibility/android/answer/6006598?hl=tr
https://tr.wikipedia.org/wiki/Android_(i%C5%9Fletim_sistemi)
https://www.youtube.com/watch?v=c5zOuUn0Ar4

Kategori: 

1 Yorum

Ynt: Ekran Okuyucular Raporu

Ekran okuyucular konusundaki bu makalenizi beğenerek okudum. Gören ve görmeyen çok sayıdaki bireyin ufkunu açacak ve konuya ilişkin yapılacak bilimsel çalışmalarda kaynak teşkil edecek niteliktedir. Emeğinize sağlık.